Przynależność administracyjna miasta Włocławka, jak i powiatu włocławskiego , nie zostały we wrześniu 1939 roku przesądzona; istniały już wówczas więzy administracyjne i policyjne łączące miasto z okręgiem wojskowym Gdańsk i jego szefem zarządu cywilnego — A.Forsterem. Ostatecznie jednak w pierwszych dniach października 1939r. Forster zrezygnował ze starań o przyłączenie Włocławka , Inowrocławia i Aleksandrowa Kujawskiego do mającego powstać okręgu administracyjnego Gdańsk — Prusy Zachodnie. Władze administracyjne Włocławka  - Hans Cramer i jego zastępca Rudolf Grimm oraz landrat powiatu włocławskiego Lehmann — dopiero 25 października 1939 roku po raz pierwszy przybyli do formującego się urzędu namiestnika w Poznaniu.

     Włocławek, na wniosek komisarza miasta (Stadtkommissar des Stadtkreises Leslau) Hansa Cramera, przemianowano na Leslau, a następnie na jego wniosek z 14 stycznia 1941 roku minister spraw wewnętrznych Rzeszy okólnikiem z 21 maja 1941 roku ustanowił oficjalną nazwę miasta Leslau an der Weichsel. Również Cramer, przy poparciu władz rejencji inowrocławskiej, podjął starania o nadanie miastu statusu powiatu miejskiego (Stadtkreis) i objęciu go niemiecką ustawą gminną )Deutsche Gemeindeordung) z 30 stycznia 1935 roku. W tej sprawie prowadzono jesienią 1939 roku rozmowy w urzędzie namiestnika w Poznaniu, jak i w ministerstwie spraw wewnętrznych w Berlinie. Wśród argumentów wysuwanych przez niemieckie władze miejskie i rejencyjne w rozmowach z władzami zwierzchnimi były między innymi: wszechstronny rozwój Włocławka w okresie międzywojennym, jego przemysłowy charakter, bardzo dobry stan zakładów przemysłowych, rzemiosła i handlu, dogodna komunikacja, jak i położenie nad Wisłą. Powyższa ocena kłóciła się z opinią  propagandy hitlerowskiej o złym stanie gospodarki polskiej i jej zacofaniu. Ostateczna decyzja zapadła w połowie grudnia 1939 roku, a jej kształt prawny zawarty został w rozporządzeniu o wprowadzeniu niemieckiej ustawy gminnej na tzw. ziemie wcielone z dniem 1 stycznia 1940 roku , objęła ona również Włocławek. Do kompetencji miasta-gminy jako korporacji prawa publicznego należały sprawy publiczne o charakterze lokalnym. Głównymi organami władz miejskich były: nadburmistrz (Oberburgermeister), asesorowie (Beigeordnete), radcy (Ratsherren) i doradcy (Beirate). Decydującą pozycję ustawy zapewniała nadburmistrzowi, który skupiał pełnię władzy, a pozostali, jako wyżsi urzędnicy, byli wykonawcami decyzji nadburmistrza i spełniali rolę doradców. Nadburmistrz i wyżsi urzędnicy byli powołani przez władze zwierzchnie, czyli urząd namiestnika.

     Miasta administracyjne kształtowały się stopniowo. Kadrę urzędniczą desygnowało ministerstwo spraw wewnętrznych Rzeszy, a we wrześniu 1939 roku, także szef administracji cywilnej w Gdańsku A.Forster. Administracja miejska, kierowana jesienią 1939 roku przez komisarza miasta, a następnie przez nadburmistrza, podlegała w okresie zarządu wojskowego szefowi zarządu cywilnego przy 8. armii (początkoo sztabowi Herrmanna, a następnie sztabowi Craushaara),a od 26 października 1939 roku prezydentowi rejencji inowrocławskiej.

     Dnia 14 lub 15 września 1939 roku stanowisko komisarza miasta, a następnie nadburmistrza, objął wymieniony już Hans Cramer (przed wojną burmistrz Dachau.). Cramer faktycznie organizował niemiecką administrację cywilną miasta i w największym stopniu wpływał na realizację hitlerowskiej polityki wobec ludności polskiej. W styczniu 1942 roku został skierowany do Kowna na stanowisko komisarza okręgowego (Gebietskommisser). Jego następcą z dniem 15 stycznia został Oskar  Schulz z Rzeszy. Funkcję pierwszego zastępcy nadburmistrza pełnił Rudolf Josef Grimm, przybyły 28 września 1939 roku z Dortmundu (zmarł 3 marca 1942 roku). Jego następcą został z dniem 17 października 1942 roku Schurmann, piastujący wówczas także funkcję burmistrza Kutna. Wśród wyższych urzędników administracji miejskiej przybyłych do Rzeszy byli między innymi:Bartsch, Bernhard, Ernest Furstenwald, Karl Henke, Emil Kunkel, Wilhelm Mende, Fritz Sandelmann oraz Schneider. Kierownikami urzędu zdrowia (Gesundheitsamt) dla miasta i powiatu byli dr Karl Nieberding (we wrześniu 1940 roku został przeniesiony do Łodzi), a po nim dr Kurt Borsutzky. Kierownikiem urzędu pracy (Arbeitsamt) został SA-Obersturmbannfuhrer Daehn. Sprawami szkolnictwa w pierwszych miesiącach okupacji kierował Otto Kitzmann, skierowany do Włocławka z Gdańska.

     Administracja miejska  (Stadtverwaltung), Włocławka w 1940 roku składała się z dziesięciu działów (Arbeitsgebiete), które z kolei dzieliły się na urzędy (wydziały), a te na referaty, mianowicie: 1) dział ogólny, w tym między innymi urzędy:między innymi prezydialny, personalny,gospodarczy aprowizacji, mieszkaniowy i stanu cywilnego. 2) dział policyjny, z następującymi urzędami: policji miejskiej, policji budowlanej i meldunkowy; 3) dział szkolnictwa; 4) dział opieki społecznej; 5) dział zdrowia; 6) dział budownictwa; 7) dział zakładów komunalnych; 8) dział gospodarki wodnej i leśnej; 9) dział finansowy. Poza tym powołano oddzielny referat zajmujący się akcją osiedleńczą Niemców z krajów nadbałtyckich.

     W pierwszej połowie 1940 roku w administracji miejskiej pracowały 203 osoby w tym 32 urzędników (Beamte), 151 pracowników umysłowych (Angestellte) oraz 20 stenotypistek, woźnych i gońców. Najwięcej osób (93) zatrudnionych było w dziale ogólnym. W następnych latach powyższa struktura organizacyjna uległa pewnym modyfikacjom, przy jednoczesnym wzroście liczby pracowników. Od przełomu 1943 i 1944 roku następował proces uproszczenia struktury organizacyjnej i redukcja liczby pracowników.

     Budżet miasta w 1940 roku, przewidywał wpływy w wysokości 4 411 269 marek, a wydatki — 4 471 697 marek, natomiast dla 1943 roku planowano pełne zrównoważenie wpływów z wydatkami, a to w wysokości 6 955 080 marek. Polski majątek komunalny Włocławka przyjęły w zasadzie niemieckie władze miejskie, chociaż często w sporze z ogólnoniemieckimi organizacjami gospodarczymi, jak i instytucjami specjalnie powołanymi do konfiskaty i zarządzania majątkiem polskim.

     Bardzo ważną rolę na okupowanych ziemiach polskich odgrywała partia hitlerowska Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). Kierownikiem okręgowym (Gauluiter) NSDAP w Okręgu Rzeszy Kraj Warty był Arthur Greiser. Na szczeblu powiatu, jako jednostki administracji państwowej, powołano powiatowe kierownictwo partyjne (Kreislaitung der NSDAP) z kreisleiterem na czele. Kierownictwo powiatowe NSDAP składało się z następujących urzędników; administracyjnego, organizacyjnego, personalnego, szkoleniowego, propagandowego i finansowego, a kierowali nimi kreisamtsleiterzy. Niższymi jednostkami organizacyjnymi partii hitlerowskiej kolejno miejscowe (Ortsgruppe), komórki (Zelle) oraz bloki (Block).

     W Włocławku w latach Drugiej Rzeczypospolitej nie było silnej i zorganizowanej mniejszości niemieckiej, a po 14 września 1939 roku delegowani do miasta urzędnicy i policjanci zaangażowani byli przede wszystkim w organizację urzędów administracyjnych oraz w pacyfikowanie i "oczyszczanie" miasta z niepożądanych elementów polskich. W tej sytuacji tworzenie struktur partyjnych było żądaniem drugorzędnym. Pierwsza komórka organizacyjna NSDAP we Włocławku, Ortsgruppe, została utworzona na przełomie listopada i grudnia 1939 roku, a dnia 15 grudnia zorganizowała ona w kinie "Corso" pierwszą manifestację ludności niemieckiej Włocławka. Organizatorem partii hitlerowskiej był prawdopodobnie Cramer, natomiast kierownikiem powyższej grupy partyjnej (Ortsgruppenleiter), został Willi Stiewe. Powiatowe kierownictwo NSDAP ukształtowało się w pierwszym kwartale 1940 roku. W tym przypadku powiat partyjny objął objął dwie jednostki administracji państwowej — miasto Włocławek oraz powiat włocławski. Na urząd kierownika powiatowego partii hitlerowskiej ((kreileiter) Włocławka i powiatu włocławskiego został wprowadzony dnia 9 marca 1940 roku Heinrich Knost (pełnił on również funkcję landrata powiatu włocławskiego). Według stanu z czerwca 1940 roku kierownikami poszczególnych urzędów w kierownictwie powiatowym NSDAP we Włocławku (siedziba partii była przy ówczesnej Rudolf- Hess — Strasse 11, a następnie Hermann Goring Strasse 18.

     We wrześniu 1939 roku powołano we Włocławku policję pomocniczą (Hilfspolizei) oraz Selbstschutz, ale brak o nich szerszych informacji. Członkami Selbstschutzu byli miejscowi Niemcy, a stanowiska dowódcze objęli oficerowie SS z Rzeszy. Selbstschutz na Pomorzu (dowódcą jego był SS-Oberfuhrer Ludolf von Alvensleben) tworzył okręg północny, w skład którego wchodziło sześć inspektoratów. Inspektorat obejmował dwa lub więcej powiatów. Powiaty inowrocławski, nieszawski i włocławski tworzyły inspektorat Selbstschutzu z siedzibą w Inowrocławiu , a inspektorem (dowódcą) jego był SS-Obersturmbannfuhrer dr Hans Kolzow. Był on też organizatorem tegoż inspektoratu. 

    Podstawową formacją policji porządkowej we Włocławku była policja ochronna Rzeszy (Schutzpolizei des Reiches). Oddziały jej przybyły do miasta we wrześniu 1939 roku i były wówczas także organem wykonawczym komisarza miasta Cramera. W październiku 1939 roku utworzył on w mieście siedem rewirów policyjnych (Polozeireviere) z siedzibą przy ulicach: rewir 1 — ul. POW1; rewir 2 — ul. Łęgska 28; rewir 3 — ul. Stodólna 16; rewir 4 — ul. Nowomiejska 17; rewir 5 — ul. Smolna 7; rewir 6 — ul. Piusa XI (pałac Biskupi); rewir 7 — ul. Cysterska 11. Stan osobowy powyższej formacji wynosił wówczas 5 oficerów i 55 funkcjonariuszy. W połowie 1940 roku dokonano zmiany organizacyjnej, ustanawiając jedynie trzy rewiry policyjne: Ziethenstrasse 1; Kalischerstrasse 1; Bruckerstrasse . Ponadto powołano dwa posterunki; przy budowanym moście przez Wisłę oraz (w listopadzie 1940r.) przy getcie. Pierwszym komendantem policji ochronnej (Kommandeur der Schutpolizei) we Włocławku był major Schafer, który w styczniu 1940 roku został skierowany do Szczecina, a jego obowiązki przejął kapitan Leschke, który 20 IV 1940 roku otrzymał awans na majora i zarazem nominację na stanowisko komendanta.

     W pierwszym kwartale 1942 roku było we Włocławku ogółem 14 oficerów i 244 podoficerów i policjantów policji ochronnej, łącznie ze służbą rezerwową i policją pomocniczą. We Włocławku stacjanowały także tzw. bataliony policyjne. Między innymi na przełomie 1939 i 1940 roku przebywała w mieście kompania zmotoryzowana batalionu policji nr 61 pod dowództwem porucznika Fockenbrocka, zaś w latach 1942 — 1943 kolejno; batalion policyjny nr 67, policyjny batalion wartowniczy Kassel oraz policyjna kompania wartownicza nr XXI.

    Okólnikiem z 23 lutego 1940 roku minister spraw wewnętrznych Rzeszy powołał dla Włocławka (1 kwietnia 1940) państwowy zarząd policyjny pod nazwą "dyrekcja policji"(Polizeidirektion). Mieściła się ona początkowo przy Kalischerstrasse 1 (obecnie ul. Kaliska), a w sierpniu 1940 roku została przeniesiona do budynku przy Bruckestrasse 3 (obecnie ul. Mostowa). W 1940 roku zastępcą dyrektora policji był Kessler, natomiast 28 lutego 1942 roku dyrektorem policji (Polizeidirektor) we Włocławku mianowany został Wolff. Brak jest informacji o obsadzie osobowej powyższego urzędu. Organem wykonawczym dyrekcji policji była wyżej omówiona policja ochronna Rzeszy.

    We Włocławku miały siedziby także inne urzędy i organizacje niemieckie, względnie ich filie. Wśród nich najważniejszymi były: urząd starosty (landrata) powiatu włocławskiego, Sąd Specjalny (Sondergericht), Sąd Powiatowy (Amtsgericht), bank Rzeszy (filia), miejska i powiatowa kasa oszczędnościowa oraz "przybudówki" NSDAP, jak Sturmabteilung (SA), Schutzsaffel (SS), Hitlerjugend (HJ), Bund Deutscher Madel (BDM), Deutsche Arbeitsfront (DAF) i Nationalsozialistische Volkswohlfahrt (NSV).

Cream