Organizacje żydowskie we Włocławku w latach 1918 — 1939

 

    W okresie międzywojennym we Włocławku i na terenie powiatu działały i rozwijały się żydowskie partie i organizacje polityczne. Z ruchem syjonistycznym związane były Wszechświatowa Organizacja Syjonistyczna. Oddział włocławski z siedzibą przy ulicy Królewieckiej 35 (także określona jako "syjoniści ogólni"); Poalej-Syjon Lewica, Oddział we Włocławku przy ulicy Królewieckiej 23; Poalej-Syjon Prawica, Oddział włocławski z siedzibą przy ulicy Królewieckiej 23; Ogólnożydowski Związek Robotniczy "Bund", Oddział we Włocławku przy ulicy Piekarskiej 11.

     Do podstawowych organizacji politycznych, reprezentujących ruch ortodoksyjny, działających we Włocławku w omawianym okresie należały: Organizacja Żydów Ortodoksów, występująca pod hebrajską nazwą "Szlojmej Emunej Isroel", potocznie zwana Agudą, siedziba we Włocławku przy ulicy Kowalskiej 5; Organizacja Syjonistów Ortodoksów "Mizrachi", Oddział we Włocławku przy ulicy Łęgskiej 52/54.

    Trudno Trudno jest dokładnie ustalić liczebność poszczególnych organizacji  żydowskich w omawianym okresie . Wynika to z faktu niepodawania przez te organizacje dokładnej liczby członków w sprawozdaniach ewidencyjnych przychodzących do Starostwa. Na podstawie uzyskanych informacji w wywiadzie z Abramem Steinem oraz materiałów źródłowych w Archiwum Państwowym we Włocławku można szacunkowo przyjąć, ilu członków liczyły wyżej wymienione organizacje. 

       W latach trzydziestych nastąpił wśród ludności żydowskiej wzrost wpływów syjonistów kosztem pozostałych orientacji. Przyczyną tego stanu rzeczy był rozwój w całej Europie ruchów nacjonalistycznych skierowanych zresztą nie tylko przeciwko Żydom. Nasilenie nastrojów antysemickich we Włocławku, szerzonych przez endecję, wpłynęło na wzrost popularności haseł odrodzenia narodowych głoszonych przez Żydów syjonistów. O popularności poszczególnych partii żydowskich wśród Żydów świadczą informacje Policji Państwowej we Włocławku przesłane w 1937 roku do Starostwa Powiatowego. Przedstawiono w nim procentowo wpływy polityczne poszczególnych organizacji politycznych wśród ludności żydowskiej miasta. Przedstawiały się następująco: Organizacja Syjonistyczna około 40 %, Poalej-Syjon Prawica około 14 %, Poalej-Syjon Lewica około 9 %, Bund około 13 %, Mizrachi około 10 %, Aguda około 14 %. Powyższe dane zestawione zostały na podstawie wyborów w 1936 roku do gminy wyznaniowej żydowskiej we Włocławku i świadczą o utrzymującej się przewadze organizacji syjonistycznych w środowisku żydowskim.

    Program syjonistów (ogólnych) zakładał szerzenie w Polsce idei syjonistycznych, utrzymanie odrębności narodowej i kulturowej Żydów oraz przygotowanie przyszłej emigracji do Palestyny. Grupa syjonistów włocławskich wywodziła się z mieszczaństwa, drobnomieszczaństwa, inteligencji i kapitalistów żydowskich. Była grupą dobrze zorganizowaną.

    Szczególnie aktywną grupę syjonistów stanowili już od 1918 roku Dawid Ersler, Ferdynand Kaufman i J.Szubiński. W wyniku wyborów w marcu 1919 roku weszli oni do Rady Miejskiej z listy nr 10 — Żydowskiego Komitetu Narodowego. W wyborach uzupełniających w 1922 roku w skład Rady Miejskiej weszli syjoniści: radny inż. Alfred Sztolcman i zastępca Jakub Zausznica. Od 1926 roku Alfred Sztolcman pełnił również funkcję wiceprezesa Magistratu miasta Włocławka. W latach trzydziestych omówionego okresu w posiedzeniach Rady Miejskiej brali udział już nowi radni syjoniści, jak :Horn, Miedziński, Fuchs, Sz.Rotch, którzy aktywnie uczestniczyli we współrządzeniu miastem oraz stali na straży obrony interesów swych współwyznawców.

    Przez cały okres międzywojenny Organizacja Syjonistyczna w Polsce, Biuro Komitetu Okręgowego we Włocławku, miała swoich reprezentantów w Radzie i Zarządzie Gminy Żydowskiej. W okresie tym członkami organów samorządowych gminy żydowskiej byli między innymi syjoniści: Dawid Ersler, dr Leib Fuks, Herman Lewi, Ferdynand Kaufman, Becalel Bieżyński.

    Działalność włocławskiej Organizacji Syjonistycznej była pobudzana i kierowana przez dr. Leiba Fuksa, Natana Perlberga, Dawida Erslera, Alfreda Sztolcmanaoraz sekretarza tej organizacji w latach 1922 — 1934 Abrahama Hubermana. Do grupy tej należeli także Izaak Kowalski. Natan Brecher, Chaim Linke, Aleksander Jeziora, Moszek Weitzman Meier Ernstein. Wszyscy byłi głosicielami nowej ideologii żydowskiego odrodzenia narodowego. Zbierali pieniądze na osiedlanie się Żydów w Palestynie jeszcze zanim utworzono Narodowy Fundusz Żydowski.

    W 1917 roku syjoniści założyli Towarzystwo Gimnastyczno — Sportowe "Makabi" którego celem był rozwój fizyczny członków oraz szerokich mas ludności żydowskiej. Pod patronatem syjonistów (dr L.Fuks, D.Ersler, N.Perlberg) założona została Żydowska Organizacja Skautowa "Haszomer Hacair" w Polsce — Komenda Gniazda Włocławskiego. Zadaniem organizacji było moralne i fizyczne wychowanie młodzieży żydowskiej. Organizacja rozwinęła swą działalność po zarejstrowaniu 1930 roku.

     Następną partią ruchu prawicowego była Organizacja Syjonistów Ortodoksów "Mizrachi" (Wierni Zakonowi). Już w 1914 roku odbyła się konferencja z udziałem rabinów z Kutna, Lipna i rabina J.L.Kowalskiego z Włocławka, na której podejmowano próby powstania "Mizrachi". Pierwsze grupy we Włocławku zostały założone w 1918 roku. Ruch mizrachistyczny występował jako samodzielny kierunek polityczny w łonie syjonizmu. Dążył do faktycznego równouprawnienia obywatelskiego  Żydów z Polakami i autonomii narodowo — kulturowej, na bazie gmin wyznaniowych, z naczelną ich reprezentacją wobec państwa w postaci "Związku Gmin Żydowskich Rzeczypospolitej".

     Członkowie włocławskiej "Mizrachi" wywodzili się ze sfery ortodoksyjnej drobnego i średniego mieszczaństwa. Do czołowych działaczy tej organizacji, udzielających się czynnie w kahale, należeli: J.L. Kowalski, Szmul Srebrnik, Szyja Prawda, Kasryel Fiszel Tchórz. W latach trzydziestych grono aktywistów "Mizrachi"powiększyło się między innymi o: I.M. Bidermana, J.Wędrownika, A.Izbickiego,M.D.Turkeltauba, H.F. Globusa, A. Ungera, Frydlanda. Mizrachiści zdobyli również wpływy w Radzie Miejskiej przez uzyskanie w 1922 roku mandatu zastępcy radnego dla Jakuba Zausznicy. Działalność "Mizrachi" w organach samorządowych gminy żydowskiej pozwalała im na realizację własnych postulatów społecznych. Systematycznie więc gmina substydiowała szkołę Mizrachi, której budynek mieścił się przy ulicy Łęgskiej 54

     Członkowie "Mizrachi" otaczali opieką praz wspomagali finansowo szereg żydowskich instytucji socjalnych: Schronisko dla Starców Wyznania Mojżeszowego (prezesem w latach 20. był Natan Krupka). Towarzystwo Wspomagania Biednych Żydów (prezes Grundland), Ochotnicze Stowarzyszenie Nocnego Pielęgniarstwa, Żydowski Dom Starców. Część swoich funduszy organizacja "Mizrachi" przeznaczyła na systematyczne skupowanie ziemi w Palestynie, aby osiedlić tam Żydów. 

     Robotnicy Żydzi z Włocławka, w obliczu pogarszającej się sytuacji żywnościowej, utworzyli w 1915 roku kuchnię ludową żydowską Beth-Am przy ulicy Cyganka 3. Była ona nie wystarczająca dla licznych w mieście biednych robotników żydowskich. Zarząd stowarzyszenia robotników żydowskich "Strzecha Robotnicza" (ul. Łęgska 14) postanowił więc otworzyć herbaciarnię, a następnie w 1917 roku, kuchnię dla robotników żydowskich. Członkowie zarządu "Strzechy Robotniczej" należeli do Poalej-Syjonu. Spotkania swoje odbywali w herbaciarni przy Starym Rynku lub u zegarmistrza przy ulicy Maślane. Już od pierwszych lat niepodległośći funkcjonowały również utworzone przez poalejsyjonistów: piekarnia i punkt sprzedaży węgla i drewna na zimę.

     Rozłam jaki nastąpił w 1920 roku w Światowym Związku Poalej-Syjon, znalazł również swoje odbicie w Polsce. Na osłabienie i rozbicie włocławskiej organizacji Poalej-Syjon miała również wpływ śmierć jego przywódcy  - Naftalija Żelechowskiego. W latach 1920-1922 ukształtowały się więc we Włocławku dwie konkurencyjne partie poalejsyjonistyczne: Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu, zwana PS Prawicą, oraz Żydowska Socjalno- Demokratyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu, zwana PS Lewicą.

     W pierwszych latach istnienia Bund włocłąwski składał się z proletariatu i inteligencji żydowskiej. Już w czasie I wojny bundowcy doprowadzili do zalegalizowania biblioteki i czytelni żydowskiej, zorganizowali chór i założyli Towarzystwo Kulturalne "Cukunft" we Włocławku. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości włocławski oddział Bundu rozrósł się do około 700 członków i składał się z proletariatu i rzemieślników żydowskich. Na czele organizacji stali :Szlama Hiller, Jakub Wyszogrodzki i Henryk Toruńczyk. Aktywnymi działaczami byli również Abram Toruńczyk, Meir Dawid Alter, I.L. Rosental, NGluzman, P.Gluzmanowa, Kalman Zielonka, Mania Rosen.

      W okresie dyktatury Piłsudskiego dążyli oni do współpracy z sanacją, natomiast w drugiej połowie lat trzydziestych byli oni już wyraźnie zaniepokojeni kierunkiem polityki rządu wobec Żydów. W opozycji do władz sanacyjnych przez cały okres międzywojenny pozostawał Bund, Poalej-Syjon Prawica i Poalej-Syjon Lewica.

 

Gin