Monografia Włocławka
1.Gród Książęcy i Targowisko
Włocławek nazwany w dawnych wiekach Starym Włocławkiem, należy do najstarszych osad w Polsce, które powstały jeszcze z pierwotnych grodów książęcych i targowisk nad brzegami rzek spławnychpołożonych. Pisanego aktu jego erekcji pierwszej jako miasta, podobnie jak i daty jego założenia jak również imienia samego założyciela nie znamy i z pewnością znać nie będziemy nigdy, gdyż miasto najstarsze tego typu i w ten sposób powstałe jak Włocławek aktu pisanego swojej erekcji czy fundacji nie posiadały.
Twierdzenie zaś, głoszone przez niektórych przygodnych historyków, zwłaszcza dawniejszych, że założył Włocławek i nadał mu dzisiejszą nazwę od swego imienia książę Władysław Herman czy też Władysław II, najstarszy syn Bolesława Krzywoustego, jest tylko zwykłem w dodatku niepopartem żadnym przekonywującym dowodem przypuszczeniem, które dzisiaj z punktu widzenia krytyki naukowej musi być jako błąd historyczny stanowczo drzucone.
Nie mógł być założycielem Włocławka ani Władysław Herman ani Władysław II gdyż Włocławek a nazwą Wladislavia, Wladislaw (Włocław) już nie długo przed panowaniem tych książąt istniał zaludniony był jego teren jeszcze w czasach przehistorycznych, jak świadczą wykopaliska liczne, zwłaszcza dokonane w roku 1925 i 1927 grób kloszowy z okresu przedrzymskiego i cmentarzysko łużyckie i należał do znaczniejszych grodów już w zamierzchłych początkowych dziejach naszego bytu państwowego, czego dowodzą zachowane wiarygodne świadectwa i źródła historyczne, które podają nam o grodzie włocławskim wiadomości z czasów bardzo dawnych, bo od samych początków wieku XI.
Pierwotnie Włocławek był grodem książęcym i ośrodkiem kasztelanji, która sięgała również i na prawy brzeg Wisły do dzisiejszego Szpetala, gdzie już w czasach przedhistorycznych mieszkała ludność, o czem świadczą odkopane tamże szczątki grodziska oraz nazwa istniejącej dziś w tej dzielnicy szpetalskiej osady Grodzkie.
Prawy brzeg Wisły jednaj nie przyjał rozwojowi osady z powodu częstych napadów pogańskich Prusów: więcej natomiast odpowiadał temu lewy brzeg u ujścia rzeki Zgłowiączki w punkcie niezmiernie dogodnym tak pod względem strategicznym jak i handlowym.
Tutaj to na terytorjum dzisiejszego Włocławka w miejscu gdzie ludne i żyzne Kujawy zwykle wymieniały swe płody rolnicze na produkty leśnego przemysłu pobliskich lesistych i błotnych obszarów, ciągnących się wzdłuż lewego brzegu Wisły od ujścia Bzury aż po ujście Zgłowiączki, rozwijał się od czasów niepamiętnych pomyślnie i gród książęcy i targowisko.
Z powodu ożywionego ruchu na Wiśle w tem miejscu, powstała też w pobliżu Włocławka po lewej stronie Wisły wieś książęca, już w czasach zamierzchłych pierwonie Polski Korabniki zwana, będąca najwidoczniej osadą, której ludność zajmowała się budową korabiów, czyli łodzi i statków.
Gród książęcy we Włocławku pierwotnie spełniał rolę wojskową i strategiczną w dziele obrony państwa oraz pilnował targowiska i poboru opłat od statków płynących Wisłą.
Kronika Galla z początku XII wieku oraz Kronika książąt polskich wspominają o Włocławku jako o grodzie książęcym, odgrywającym znaczniejszą rolę w dziele obrony Polski. Z niego bowiem już Bolesław Chrobry na wojnę z Niemcami wyprowadził rycerzy 800 pancernych i 2000 tarczowników, gdy jednocześnie na tę samoą wojnę wyszło z Poznania 1300 pancernych i 4000 tarczowników, z Gniezna 1500 panernych i 5000 tarczowników.
Krytyka naukowa historyczna wyjaśnia, że podane wyżej liczby są cyframi albo słale mieszkającego w warownych obozach rycerstwa "drużyny" książęcej, rozlokowanej po grodach i pozostajaćej na całkowitem utrzymaniu księcia do czasu obdzielenia jej ziemią i rozsiedlenia w kraju albo też rycerstwa luźnie zamieszkałego w swych dworach, które na wypadek wojny zbierało się w określonej liczbie w oznaczonych grodach.
W każdym razie, niezależnie od tego, za jaką pójdziemy hipotezą, musimy stwierdzić, że w świetle powyższych świadectw Włocławek już około 1000-go roku istniał i należał do znaczniejszych grodów, obok Poznania i Gniezna.
W grodzie włocławskim, podobnie jak we wszystkich ważniejszych osiedlach i grodach nadwiślańskich, do jakich bezsprzecznie należałWłocławek, istniał też może najstarszy w Włocławku kościół pod wezwaniem św. Jerzego, patron rycerzy.
O istnieniu jego świadczyć zdaje się nazwa ul. Jurskiej, która była tu w dawnych wiekach, w pobliżu Kolegium i Katedry, aż do roku 1921 .
Ulica Jurska jeszcze istnieje na planie Włocławka z 1818 roku , stanowiła ona wąskie przejście jedyne z ulicy Tumskiej, za ostatnią dziś kamienicą do ulicy Cyganki, gdyż dawniej między Katedrą a Kolegium jeszcze nie było przeprowadzonej ulicy.
2. Stolica Biskupstwa
Włocławek już istnieje jako gród znaczniejszy w pierwotnej Polsce, o czym świadczą też niektóre dane źródłowe, dotyczące projektowanej czy też może nawet rzeczywistej fundacji biskupstwa Włocławskiego ze stolicą we Włocławku jeszcze a czasów panowania Bolesława Chrobrego.
Niemiecki Komisarz biskup merseburski Thietmar, opisując współczesny sobie zjazd gnieźniński w 1000-ym roku, wymienia w spośród uczestników tego zjazdu i biskupa włocławskiego.
Inne źródła i Rocznik Świętokrzyski pod 1003-im podają nam wiadomość, że Boesła Chrobry utworzył trzy biskupstwa, a w tem obok Poznańskiego i Lubuskiego nad Odrą , także i Włocławskie.
Następnie spotykamy się w źródłach z wiadomością o nowem uposażeniu biskupstwa Włocławskiego przez Mieszka II (1025-1033) oraz o rozszerzeniu jego granic terytorialnych za Bolesława Śmiałego w 1065 roku.
Skorowięc Włocławek tak wcześnie jest upatrzony na stolicę biskupstwa, musiał przeto już w tym pierwszym okresie naszych dziejów odgrywać wybitną rolę w Polsce, jako gród o znaczniejszem zaludnieniu.
Zagadnienie początków biskupstwa Włocławskiego z powodu braku większej obfitości żródeł nie jest dotąd stanowczo rozstrzygnięte, a tylko panują w tym przedmiocie historyków i w literaturze naukowej historycznej różne przypuszczenia, mniej lub więcej prawdopodobne , przypisujące założenie tego biskupstwa królom polskim od Bolesława Chrobrego do Bolesława włącznie, ale żadna z tych opinji nie może być przyjęte bez zastrzeżeń. Natomiast każdy z historyków uważa za pewnik to tylko, że biskupstwo Włocławskie ze stolicą we Włocławku mogło powstać najpóźniej za pobytu w Polsce legata papieskiego kardynała Idziego w latach 1123-1125.
Mimo wszystko jednak nasuwa się przypuszczenie, że biskupstwo Włocławskie ze stolicą we Włocławku założył Bolesław Chrobry, a hojniej uposażył je syn jego Mieszko II, upadło ono może zaraz po tegoż śmierci, w czasie zamieszek w kraju i reakcji pogańskiej oraz najazdów pobliskich Włocławkowi pogańskich Pomorzan i Prusaków oraz spustoszenia Polski przez Czechów. Wskrzesił je prawdopodobnie Odnowiciel lub Bolesław Śmiały, który, jak przypuszcza Ks. Kujot znosząc biskupstwo Pomorskie ze stolicą w Kruszwicy , dokąd przeniósł je z Kołobrzega może jeszcze sam jego założyciel Bolesław Chrobry — utworzył dla Pomorza biskupstwo Włocławskie ze stolicą w Włocławku.
Przy reorganizacji zaś diecezyj w polsce w latach 1123-5 za pobytu legata papieskiego kardynała Idziego i staraniem ówczesnego króla polskiego Bolesława Krzywoustego biskupstwo ze stolicą we Włocławku otrzymało nowe granice terytorjalne, potwierdzone następnie bullą papieża Eugenjusza III z 1140 i 1148 a mianowicie Kujawy i Pomorze Gdańskie z końcową granicą nad dolną Łebą z wyjątkiem południowej części po prawej stronie Brdy, należącej do archidjakonatu gnieźnińskiego.
Z temi granicami biskupstwo Włocławskie, nazwane Włocławskiem i Pomorskiem urzędowo od uchwały synodu prowincjonalnego piotrowskiego z 1551 roku, dla zaznaczenia wyraźniejszego przynależności Pomorza do diecezji i do Polski, istnieje poprzez całe dzieje Rzeczypospolitej, a nawet jakiś czas jeszcze po rozbiorach, do roku 1818 tj. do nowego podziału hierarchicznego ustroju Kościoła w Królestwie Polskim i utworzenia diecezji Kujawsko — Kaliskiej ze stolicą również w Włocławku.
Utworzona w 1818 roku nowa diecezja Kujawsko — Kaliska należała do największych diecezyj w Królestwie, a obejmowała tak odległe Włocławka miasta jak Kalisz, Częstochowę, Piotrków ...I pomimo, że Włocławek nie był miejscowością dogodną na stolicę tak rozległej diecezji, został jednak nadal stolicą biskupstwa, litylko dla tej poważnej przyczyny, że od najdawniejszych czasów był zawsze przez wieki całe stolicą biskupstwa.
Dzieje związały także ściśle Włocławek ze stolicą biskupstwa Włocławskiego, które tu zawsze miało główną swoją siedzibę Katedrę, zamek i dwór biskupi w dawnych wiekach, chociaż posiadał też biskup włocławski swoje zamki i w innych częściach Rzeczypospolitej, nie tylko w swojej diecezji ale i poza jej granicami, jak np. w Wolborzu.
Mieszkańcy Włocławka i Kujaw zawsze dumni byli z tego, że mają w swoim grodzie i stolicy biskupa i zazdrośnie tego przywileju bronili. Kiedy zaś w początku XiX wieku za czasów Królestwa Warszawskiego i Królestwa Kongr. przy projekcie nowego podziału diecezyj w Polsce wysuwano plany utworzenia innej dogodniejszej organizacji hierarchicznej i przeniesienia stolicy biskupiej z Włocławka do innego miasta, popłynęły ze wszystkich stron ziemi Kujawskiej stanowcze protesty tak, że ostatecznie w 1818 roku tworząc nową diecezję Kujawsko — Kaliską Włocławek w niej zatrzymano nadal jako stolicę biskupią z Katedrą.
A chociaż wtedy dekretem ówczesnego biskupa włocławskiego nominata arcbpa warszawskiego Fr. Malczewskiego, za zgodą kapituły kat. i w myśl wniosku Komisji Rządowej W.R. i O.P. pałac biskupi we Włocławku został oddany na szkoły publiczne, a biskupi kujawsko-kaliscy odtąd przez jakiś czas (1818-1861) nie rezydują przy swojej Katedrze we Włocławk, ale najpierw w Wolborzu, a później w Kaliszu, to jednak stan ten jest tylko przejściowym i nie trwa fługo, a przytem biskupi i w tym okresie czasu muszą często nawiedzać Włocławek, gdzie mają nadal i zawsze swoją Katedrę. A od 1861 roku tj. od biskupa Michała Marszewskiego, który uzyskał u rządu rosyjskiego zwrot połowy zamku czyli pałacu biskupiego nad Wisłą, biskupi kujawsko — kaliscy stale już rezydują we Włocławku.
Wreszcie przy ostatniej reorganizacji diecezyj w Polsce w 1925 roku bullą pap. "Vixdum Poloniae unitas" Włocławek znowu został wyróżniony wtedy bowiem zniesiono powstałą w czasach porozbiorowych od 1818 nazwę diecezji Kujawsko — Kaliskiej tworząc o zmienionych granicach terytorialnych diecezję Włocławską tak nazwaną w myśl dawnej świetnej przeszłości i tradycji, od stołecznego miasta jednego z najstarszych biskupstw w Polsce — Włocławka.
3. Miasto Biskupie
Z utworzeniem biskupstwa Włocławskiego, stolica jego Włocławek, starodawny gród książęcy z targowiskiemprzechodzi na własność Kościoła, biskupa i kapituły katedralnej, ale nie odrazu, lecz stopniowo.
Najpierw z chwilą założenia stolicy biskupiej i Katedry we Włocławku, z pobożnych fundacyj i nadań książęcych na rzecz Kościoła tworzy się tutaj własność kościelna, nad którą jednak książe rozciąga jeszcze jakiś czas pewne prawa zwierzchnicze, pobiera z niej opłaty, nakłada powinności i ciężary na duchowieństwo i poddanych mieszkańców dóbr kościelnych, wykonywuje nad nimi sądownictwo itp.
W miarę jednak powiększenia się własności kościelnej i wzrostu powagi i wpływów w państwie biskupów, rozpoczyna się w Polsce walka o uniezależnienie Kościoła od władzy państwowej: walka ta rozpoczęła się już wcześniej na zachodzie, bo z końcem XI wieku a w Polsce później, bo dopiero z końcem XII wieku.
Również i we Włocławku na tem tle rozpoczyna się w tym czasie walka między księciem a biskupem i walka ta kończy się w połowie XIII wieku zwycięstwem Kościoła: biskupa i kapituły katedralnej. Najpierw terytorjum około Katedry, dawny gród książęcy, zw. miastem katedralnem Włocławkiem od niepamiętnych czasów nadany biskupowi i kapitule a później nieco i reszta własności książęcej, podgrodzie z targowiskiem, zw. miastem niemieckim, przechodzą na zupełną własność Kościoła włocławskiego.
Już w 1185 roku Leszek Biały nadaje kapitule katedralnej włocławskiej z terytorjum Włocławka pewne czynsze w pieniądzach i daniny w naturze, mianowicie 10 grzywien srebrnych i 10 wiader miodu rocznie.
A nieco później dnia 6 X 1250 roku Kazimierz, książe kujaski i łęczycki kończąc spór i dłuższą walkę z biskupem włocławskim Michałem Godziembą, zawiera z nim układ, potwierdzony przywilejem książęcym na rzecz biskupa i kapituły katedralnej włocławskiej, wydanym w obecności świadków: ardybiskupa gnieźń. Pełki i biskupa wrocławskiego Tomasza.
Mocą tego przywileju książę zrzeka się na rzecz biskupa i kapituły części swoich uprawień dotychczasowych, wykonywanych przez niego nad terytorjum miasta katedralnego Włocławka, którego mieszkańców zwalnija odtąd od wszelkich ciężarów prawa książęcego jak powóz, prewod, wojskowe, podimne, podwozowe, stróża itp. budowania grodów książęcych wyprawiania się na wojnę z wyjątkiem wypadku obrony swojej ziemi Kujawskiej w raziewtargnięcia w jej granice jakiego wojska nieprzyjacielskiego. Nadto książe zastrzega sobie prawo korzystania z usług ludności miejscowej przy polowaniu na bobry w granicach terytorjum kościelnego prawo sądzenia tejże ludności. Kanonikom zaś kościoła katedry włocławskiej nadaje ksiąze mniejszym przywilejem cło od przewożonych towarów rzeką Zgłowiączką do Wisły przez całą przestrzeń, którędy rzeka Zgłowiączka biegnie, oraz targowe z Włocławka wraz z cłem od łodzi przechodzących Wisłą przez Włocławek.
Następnie po nowej walce o immunited Kościoła włocławskiego jako jaka następnie toczy się jeszcze między księciem i biskupem książe Kazimierz w roku 1255 godzi się na zawarcie z biskupem włocławskim Wolimierem układów w obecności arcybiskupa gnieżnińskiego Pełki. Mocą tych układów, potwierdzonych przywilejem książęcym, ksiąze do własności kościelnej "miasta katedralnego Włocławka" dodaje na własność biskupom włocławskim przylegającą doń osadę "miasto niemiecki" wraz z młynem na rzece Zgłowiączce tuż przy temże mieście wystawionym, zrzeka się również książe na rzecz biskupa bobrów na rzece Wiśle i Zgłowiączce w granicach wszystkich posiadłości kościelnych tj. "miasta katedralnego Włocławka" i miasta "niemieckiego" oraz zezwala biskupowi na lokowanie własną powagę całego tego terytorjum na prawie niemieckim.
Gdy jednak ksiąze nadał rości sobie prawa i władzę zwoerzchnią nad miastem Włocławkiem usiłuje wykonywać, rozpoczyna się znowu dłuższa walka księcia z biskupem, po której ksiąze Kazimierz pokonany, dnia 13 kwietnia 1266 roku wyrokiem opaty klasztoru N.M.P. we Wrocławiu, sędziego delegowanego do tej sprawy przez legata papieskiego w Polsce kardynała Gwidona, podpisuje z biskupem Wolimierem układy, potwierdzone specjalnym nadaniem — przywilejem książęcym, którym książe przyznaje biskupowi prawo zupełnej własności nad Włocławkiem, dodając jeszcze jeden młyn znajdujący się w pobliżu młyna tzw. włocławskiego, poprzednio kiż w 1255 roku nadanego biskupowi, a nadto przyznając biskupowi całkowite prawo do obwarowania miasta rowami i wałami z kamienia, cegły lub drzewa, zobowiązuje się naprawić swoim kosztem uszkodzone przez siebie w ostatniej walce z biskupem mury miasta Włocławka i to pod groźbą kary 100 grzywien srebrnych, które ma włacić biskupowi na święto Trzech Króli, w razie nie wypełnienia tego warunku. Za wszystkie zaś inne szkody i straty wyrządzone Kościołowi, książe godzi się złożyć biskupowi 200 grzywien srebrnych w trzech ratach: po 50 grzywien za Ziel. Św. i Św. Jakób oraz 100 grzywien na Boże Narodzenie. Wzamian za to biskup odstępuje księciu niektóre wsi: Sokołowo, Markowo, Guźlin.
Przywileje książęce dotyczące nadania Włocławka na własność biskupów włocławskich, potwierdzone zostały przez synod prowincjonalny w Sieradzu 1255 rok przez papieża Aleksandra IV w 1259 roku i przez legata papieskiego biskupa Firmana w 1281 roku.
Tak więc Włocławek już w połowie XIII wieku przestaje być grodem książęcym i ośrodkiem kasztelanji, a staje się w ścisłem słowa znaczeniu Miastem Biskupiem, nie tylko dlatego, że jest siedzibą biskupa ale że biskup jest jego panem i zwierzchnikiem we wszystkich sprawach, tak duchownych, jak i świeckich z władzą najwyższą wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą.
Po rozdrobnieniu Kujaw ze śmiercią księcia kujawskiego i łęczyckiego Kazimierza Kondradowica pod koniec XIII wieku Włocławek pozostaje w granicach brzeskiej dzielnicy Łokietka i Kazimierza Wielkiego.
Już Władysław Łokietek, jako książe brzeski, siedzibę swoją stałą ma w Brześciu Kujawskim, a nie we Włocławku, jakkolwiek, ten ostatni znajdował się w obrębie jego dzielnicy.
Próbował wprawdzie Łokietek odzyskać otracony wpływ na stary niegdyś książęcy gród włocławski i przynajmniej uczynić z niego ponownie ośrodek kasztelanji, ale tego do skutku trwałego nie zdołał doprowadzić.
I tak w latach 1292/1293 w otoczeniu księcia Łokietka znajduje się Przecław, kasztelan włocławski, ale wkrótce potem jeszcze przed rokiem 1295 Przecław wraca na kasztelanję brzeską, którą był zarządzał poprzednio, przed osadzeniem go we Włocławku.
Widocznie próba ta osadzenia kasztelanem grodu włocławskiego przez Łokietka była wywołana chwilową może tylko potrzebą, czy też co jest prawdopodobniejsze, było to tylko pragnienie albo życzenie księcia, od którego jednak książemusiał odstąpić wskutek jakiego stanowczego sprzeciwu czy niezadowolenia biskupa miejscowego.
Tak więc Włocławek jest niepodzielną własnością biskupów włocławskich od roku 1255 poprzez całe dzieje Rzeczypospolitej, aż do drugiego rozbioru Polski w 1793 roku kiedy to dopiero dekretem króla pruskiego przeszedł na własność rządu.
4. Lokata miasta Włocławka na prawie niemieckim
Włocławek już w dokumentach z XII wieku nazywany jest miastem — civitas. Nie znaczy to jednak, żeby każda miejscowość, która jest w źródłach historycznych średniowiecznych oznaczona nazwą civitas była temsamem w ścisłem tego słowa znaczeniu już zorganizowanem miastem. Wiemy bowiem, że nazwa civitas czyli miasto nadawana była w średniowieczu znaczniejszym tylko miejscowościom tj. tym przedewszystkim. w których znajdował się gród książęcy, targowisko, lub wreszcie stolica biskupstwa. Dlatego też i Włocławek, jako jeden z najstarszych grodów książęcych i od niepamiętnych czasów stolica biskupstwa i sławne na całą Polskę targowisko, oznaczany jest w źródłach już bardzo wcześnie nazwą civitas, miasto, chociaż prawdziwej i zupełnej organizacji miejskiej może jeszcze wtedy nie posiadał.
Organizacja miejska w Włocławku, podobnie jak i w innych miastach polskich, powstała nie odrazu, ale po dłuższym procesie rozwojowym, którego zakończeniem jest zazwyczaj lokacja, czy też nadanie prawa niemieckiego.
Ale i sama lokacja, czy nadanie prawa niemieckiego, nie jest chwilą przełomową w powstaniu miasta, jest bowiem tylko raczej sformułowaniem sytuacji prawnej miasta w postaci odrębnej organizacji miejskiej, lub przyjęciem doskonalszej formy ustrojowej i organizacyjnej przez miasto, które przedtem mogło być miastem w znaczeniu gospodarczem. Albowiem powstawanie miast jest nie tylko zjawiskiem prawnym ale obok tego i to przedewszystkiem jest zjawiskiem gospodarczem, a dzieje gospdarcze każdego miasta rozpoczynają się zwykle daleko wcześniej, jeszcze przed lokacją całkowita lub częściową na prawie niemieckim. I właśnie najstarsze miasta powstały przeważnie tam, gdzie istniały warunki i okoliczności sprzyjające dla wytworzenia się gospodarczych podstaw istnienia i rozwoju miasta jak: targowisko, gród, kościół, środowisko administracyjne państwowe czy kościelne.
Do tego typu najstarszych miast polskich należy i Włocławek który dla swego gospodarczego rozwoju posiadał te konieczne warunki:był bowiem starożytnym grodem, targowiskiem i stolicą sławnego biskupstwa.
W tym pierwszym początkowym okresie tworzenia się i rozwoju miasta w znaczeniu gospodarczem bierze udział przedewszystkiem ludność miejscowa, a nieco później dopiero również i napływowa niemiecka tworząc sobie u stóp grodu katedry oddzielne osady tzw. podgrodzia i początkowo w skupieniu zwykle na niewielkiej przestrzenibez żadnego planu spoistości i organizacji zajmując przeważne miejsca wynioślejsze, wzgórza otaczające kościół czy zamek.
Z napływem żywiołu obcego niemieckiego do Polski przyspiesza się proces wydoskonalenia się organizacji miejskiej przez przyjęcie stopniowe wytworzonych na zachodzie a mianowicie w Niemczech, gotowych już form ustrojowych.
Tę ulepszoną organizację przyjmuje najpierw zwykle osada niemiecka która odtąd nazywana jest w dokumentach miastem niemieckiem- civitas teutonicalis w odróżnieniu od innych pobliskich osad na podgrodziu czy przy Katedrze rozłożonych, które jeszcze nie przyjęły tej wyższej organizacji miejskiej, a która z czasem dopiero przez akt lokacji rozciągnięta zostaje na całe dane terytorjum. Tak więc przez lokację dopiero miasto, które już mogło istnieć na długo przedtem, otrzymuje prawo niemieckie tj. pewne wyższe formy organizacyjne na wzór Magdeburga czy innego miasta oraz nowe rozplanowanie terytorjum miejskiego.
Dobrze zorganizowane osady — gminy albo miasta niemieckie w Polsce istnieją już niekiedy na kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat przed właściwą lokacją. Ten objaw spotykamy w miastach zwłaszcza najstarszych jak , Wrocław, Sandomierz i Kraków i co powtarza się także w dziejach tworzenia się i organizowania miasta Włocławka.
Potwierdzeniem tego jest przywilej księcia kujawskiego i łęczyckiego Kazimierza z 1255 roku który nadaje na własność biskupów kujawskich tzw. miasto niemieckie przylegające do miasta katedralnego Włocławka — Wladislavia, już dawniej biskupom nadanego, oraz zezwala biskupowi na lokowanie tego całego terytojum na prawie niemieckim.
Widzimy więc, że w połowie XIII wyodrębniają się na terenie dzisiejszego Włocławka dwie osady , gminy miasta, katedralne Włocławek, dawny gród książęcy, około Katedry i zamku rozłożone które było już wtedy miastem o charakterze gospodarczym, ale bez wyższej organizacji miejskiej, oraz miasto niemieckieprzez ludność napływową niemiecką na podgrodziu położone, zwane tak dlatego że składało się z ludności napływowej niemieckiej i wcześniej już przyjęto w przeciwstawieniu do miasta katedralnego Włocławka pewne wyższe formy ustrojowe miejskie prawa niemieckiego.
Tak więc, podobnie jak w najstarszych miastach polskich: Wrocławiu, Sandomierzu i Krakowie, również i Włocławku na długo przed formalną lokacją na prawie niemieckim całego miasta istnieje już dobrze zorganizowane na podgrodziu włocławskiem miasto niemieckie i z pewnością przynajmniej organizacją miejską prawa niemieckiego.
Pierwsza lokacja całego miasta Włocławka na prawie niemieckim przeprowadzona była dosyć wcześnie jeszcze w XIII wieku ale nie wcześniej jak po roku 1255. We wzmiankowanym bowiem przywileju księcia Kazimierza z 1255 roku nadającym całe miasto na własność biskupów włocławskich, ksiąze m.in. zezwala biskupowi, by ten własną powagą lokował je na prawie niemieckim. Że lokacja zaraz nastąpiła jeszcze w XIII wieku , nie uległa wątpliwości, najpierw dlatego, że we Włocławek, był ważnym ośrodkiem handlowym i jako taki stosunkowo wcześniej, najpóźniej w końcu XIII wieku musiał otrzymać prawo niemieckie, a następnie jakkolwiek nie zachował się ten pierwotny przywilej lokacyjny, to jednak skądinąd wiadomo, że już w końcu XIII wieku Włocławek posiada samorząd i urzędy przewidziane prawem miejskim niemieckiem, skoro pod rokiem 1301 jest wymieniony notarjusz czyli pisarz miejski w Włocławku.
Po spustoszeniach i najazdach krzyżackich na Włocławek w latach 1329-1332 nastąpiła druga lokacja miasta w 1339 roku już bliżej nam znana z dochowanego do naszych czasów odpisu tego przywileju lokacyjnego.
Już przy pierwszej swej lokacji Włocławek zmienił swój wygląd przez rozszerzenie terytorjum miejskiego i planowe przeprowadzenie ulic , podobnie było i przy drugiej lokacji na mocy przywileju biskupa Macieja Golanczewskiego z dnia 8 IX 1339 roku.
Orginał tego przywileju dziś już nie istnieje, zachował się tylko jego wierna kopja, spisana dnia 18 listopada 1501 roku ale nie jest to bezpośredni odpis z orginalnego dyplomu, a tylko z urzędowego jego transsumptu, dokonanego z orginału pergaminowego w 1417 roku uroczyście w obecności licznych świadków, przez biskupa Jana Pellę, na prośbę wdowy po zmarłym wójcie włocławskim Dobiesławie.
Biskup Pella mając sobie przedstawiony już podówczas podniszczony mocno orginał dyplomu lokacji miasta Włocławka, wydany przez biskupa Macieja Golanczewskiego dnia 8 IX 1339 roku potwierdza go na nowo na wieczną rzeczy pamiątkę sporządza z niego urzędowy transsumpt, nie chcąc dopuścić, by wiadomość o tym ważnym przywileju lokacyjnym miasta wraz ze zniszczeniem się orginału nie przepadła i nie zniknęła zupełnie z pamięci przyszłych pokoleń.
Jak dowiadujemy się z tego urzędowego transsumptu orginał przywileju lokacyjnego miasta Włocławka był wydany uroczyście w Święto Narodzenia M.B. dnia 8 września 1339 roku wobec licznych świadków duchownych i świeckich, zaopatrzony dwiema pieczęciami biskupa i kapituły z wosku zwykłego, na zielonych jedwanych sznureczkach przywieszonemi.
Na pieczęci biskupiej pośrodku był wyryty wizerunek biskupa w postawie stojącej wyprostowanej , trzymającego w lewem ręku pastorał, a prawą mając wyciągniętą do błogosławienia ludu, w otoku zaś pieczęci był wyryty napis "Sigillum Mathie Dei gratia Episcopi Vladisl. (Pieczęć Macieja z Bożej Łaski Biskupa Włocławskiego).
Druga pieczęć kapituły włocławskiej wyobrażała pośrodku Matkę Boską w postawie siedzącej, na ręku lewem trzymająca Dziecię, a w prawej jabłko, niżej zaś trzy postacie, środkową większą i dwie mniejsze klęczące, z rękoma podniesionemi do modlitwy. Napisu w otoku tej pieczęci już nie można było w 1417 roku odczytać z powodu zatarcia się ze starości liter. Skądinąd jednak wiadomo, że był to napis następujący: Mater Misericordiae salva Capitulum Vladislaviensis Ecclesiae ( Matko Miłosierdzia, ochraniaj Kapitułę Kościoła Włocławskiego).
Treść tego przywileju lokacyjnego jest następująca.
Biskup Maciej Golanczewski, chcąc podnieść dochody z dóbr kościelnych, wydaje na ręce dwóch wójtów ze Starego Włocławka, Mikołaja i Bernarda przywilej lokacyjny, przenoszącymiasto biskupie Stary Włocławek na prawo magdeburskie na wzór miasta Chełmna, lokujące je na łanach miary flamandzkiej, chełmińskiej ( łan mały chełmiński = 30 morgów) pod następującemi warunkami.
Obydwaj wójci otrzymują w dziedzinie posiadanie 6 łanów miastem ( na dzisiejszem przemieściu Papieżka) i i siódmy łan u granic Lubania na błotach Karabnickich (na Zazamczu na tzw. Olędrach Zazameckich), wolne od czynszu i dziesięciu nadto nadany im również na prawie dziedzicznem i wolny od wszelkich czynszów młyn na rzece Zgłowiączce, znajdujący się za młynem Rudnym, należącym do dziekana włocławskiego, z tem jednak zastrzeżeniem, że młyn ten mają sobie sami swoim kosztem odbudować.
Mieszczanie i osadnicy mają być wolni w ciągu 8 lat od wszelkich opłat, a po tym czasie obowiązani będą rocznie opłacać od 1 łanu 6 szkojców (1 szkojec= 2 groszedawne polskie), od domu, placu, dworzyszcza (area) 1/2 szkojca czynszu i 3 szkojce dziesięciny; dwa jednak place, domy, dworzyszcza wótowskie w mieście mają być na zawsze wolne od wszelkich opłat. Opłaty te mają zbierać wójci na św. Marcon i dostarczyć całkowicie biskupowi, do zamku. Wójci mają teżwładzę sądowniczą w mieście nietylko nad mieszczanami, ale i nad ludnością pod miastem i za miastem mieszkającą i nad wieśniakami aż do granic wsi Korabnik. Mają oni sądzić sprawy cywilne i kryminalne na sądach tzw. generalnych mających się odbywać trzy razy w roku w obecności biskupiego notarjusza.
Dochody zaś z miasta niektóre mają być dzielone w następujący sposób: z kar i opłat tzw. win sądowych mają przynależeć biskupowi dwa denary (1 denar=1/18 grosza polskiego), a wójtom trzeci denar, z czynszów miejskich od jatek itp. jeden denar biskupowi, drugi miastu dla jego podniesienia i trzeci obydwu wójtom; wreszcie z łażni połowę dochodów mają brać dla siebiewójci, a grugą połowę miasto na swoje potrzeby.
Wójci i mieszczanie otrzymują nadto 12 łanów wolnego od czynszów pastwiska (przy cegielni nad Zgłowiączką), z tem jednak zastrzeżeniem, że prawo współnie z niego korzystać nietylko mieszczanie, ale i i wszyscy mieszkający przy kościele katedralnym, trudniący się pastwiskiem jak również i dwór biskupi dla swego inwentarza. Wójci nadto mają swobodę pasenia swoich owiec w granicach miasta.
Biskup nadal zatrzymuje prawo własności do starożytnej cegielni w mieście i przylegających do niej 8 morgów gruntu dla kopania gliny, w której w dalszym ciągu ma być wyrabiana cegła na potrzeby miasta i zamku.
Nadto obydwaj wójci otrzymują prawo posiadania wspólnie jednego rybaka do łowienia ryb mniejszych sieci na Wiśle, w granicach miasta i aż do granic wsi Korabnik.
Wszyscy osadnicy mieszczanie jak również wójci, otrzymujący łany gruntu mijskiego, obowiązani są osobiście w nieście rezydować, przebywać i to pod groźbą kary utraty zarówno gruntów, jak i wszelkiej nieruchomości i ruchomości.
Również bez zgody biskupa nie mogą samowolnie nikomu sprzedawać wójtostw.
W razie jekiego sprzeniewierzenia się, popełnienia jakiego przestępstwa przez wójta, czy postawienia go w stan oskarżenia, wójt ma być pozywany przed sąd generalny biskupi do zamku biskupiego i ma odpowiadać w myśl przepisów prawa Magdeburskiego.
Biskup zastrzega też, że we wszystkie dni targowe, każdy może sprzedawać w mieście mięso hurtownie i detalicznie.
Wreszcie wójci i mieszczanie miata Włocławka obowiązani są względem biskupa do tych wszystkich świadczeń, jakie zwyczaj ziemi Kujawskiej i prawo Magdenburskie nakazują.
Wszystkie prawa i posiadłości wójtów i mieszczan nadane są im na prawie dziedzicznem.
Przywilej lokacyjny nie wspomina o liczbie łanów przeznaczonych na lokację miasta, widocznie miasto miało się rozszerzać, w miarę napływu większej liczby osadników. Wiemy tylko z późniejszych inwentarzy, że Włocławek był lokowany na 42 łanach (włókach) chełmińskich, oprócz 7 łanów wójtowskich i 12-tu wolnego pastwiska.
5. Herb i pieczęć miasta Włocławka
Włocławek, podobnie jak inne miasta od wieków posiadał swoją pieczęć i herb.
Najstarsza pieczęć i herb Włocławka sięga jeszcze końca XIII wieku przy pierwszej lokacji na prawie niemieckimMagdeburskiem miasto otrzymało swój samorząd, własną administrację, sądownictwo i urząd wójtowsko-ławniczy i zaczeło temsamemu występować samodzielnie na zewnątrz i wydawać swojem imieniu różne dokumenty i akta urzędowe mieskie.
Każdy bowiem taki akt, przez miasto sporządzony, musiał mieć oprucz podpisu obywateli danego miasta także i pieczęć, która w wiekach średnich była wyciskana zwykle na wosku i przywieszana na sznurze jedwabnym lub pasku pergaminowym do dokumentu, jak również musiała na sobie posiadać wyryty napis z nazwą miasta oraz jakieś godło czyli herb miejski, który już od drugiej połowy XIII wieku miasto wybierało sobie samo, względnie jego wójt lub burmistrz.
Pieczęcie i herby danego miasta zmieniały się w ciągu wieków, ale przeważnie tylko co do stylu, nie zaś co do istoty i zasadniczego ujęcia.
Taką pieczęć z herbem posiadał Włocławek już niewątpliwie w początku XIV wieku była ona umieszczona jak źródła historyczne podają, wraz z podpisami obywateli miasta na traktacie kaliskim z 1343 roku w sprawie zrzeczenia przez Kazimierza Wielkiego Pomorza na rzecz Krzyżaków.
Była to może pierwotna najstarsza pieczęć z herbem Włocławka, pochodząca z końca XIII wieku , jednak niestety, nie wiemy dokładnie jak ona wyglądała, gdyż orginał dokumentu kaliskiego z 1343 roku na którym była umieszczona pomieniona pieczęć i herb wraz z podpisami obywateli miasta Włocławka nie dochował się, ale tylko późniejszy jego odpis dokładny.
Zapewne najstarsza ta pieczęć z herbem Włocławka była podobna do późniejszych pieczęci włocławskich oraz pieczęci i herbów z początku XIV wieku innych ówczesnych miast polskich, jak Krakowa, Poznania i Brześcia Kujawskiego, które się dochowały, a wyobrażają brame miejską o trzech basztach.
Ponieważ jednak na późniejszych znanych nam pieczęciach miasta Włocławka od wieku XV począwszy, w herbie włocławskim, wyobrażamy zawsze w kształcie bramy miejskiej, czyli muru fortecznego z trzema basztami, największa środkowa baszta okryta jest zwykle od góry infułą biskupią, przypuszczać więc należy, że już w pierwotnym herbie miasta Włocławka w XIII-XIV wieku infuła ta się znajdowała, co zresztą zgodnie byłoby z charakterem miasta biskupiego, jakiem był Włocławek nietylko jako stolica biskupstwa od czasów niepamiętnych, ale i jako własność biskupów włocławskich niepodzielna od roku 1255 do 1793, tj. do II-go rozbioru Polski, kiedy to dopiero rząd pruski przejął go na własność państwową.
Infuła biskupia nad środkową basztą w herbie miasta Włocławka, zgodnie ze swym procesem rozwojowym, jest wyobrażana początkowo w okresie gotyku i renesansu w kształcie niskiego trójkątnego daszka śpiczastego, a od XVII wieku w epoce baroku w kształcie jakgdyby bani kopulastej, względnie modnej barokowej kopuły.
Potwiedzeniem tego są również m.in. pieczęcie włocławskie z 1553 i 1784 roku, przechowywane w Muzeum Czapskich w Krakowie.
Na kwicie z 1553 roku jest renesansowa pieczęć z herbem miasta Włocławka, przedstawiająca bramę miejską z trzema basztami, z których środkowa najwyższa okryta jest od góry infułą biskupią w kształcie trójkątnego śpiczastego dachu, zaopatrzonego u góry krzyżykiem, którego umieszczenie na dachu zwyczajnym byłoby niezrozumiałem.
Na dokumencie z dnia 20 liutego 1784 roku zatytułowanym: "Summarjusz przyjętych franzakcyj do Akt kancellaryi Woytowskiey Miasta Włocławka" jest pieczęć z herbem miasta Włocławka, w postaci bramy miejskiej z trzema basztami, z których dwie boczne mniejsze zakończone są u szczytu blankami, a środkowa większa nie posiada blanków i jest odkryta od góry infułą biskupią barokową, pozornie tylko podobną do kopuły.
Że nie jest to bania kopulista czy kopuła barokowa, ale prawdziwa infuła biskupia, świadczy o tem zarówno sam kształt, jak i oblamowanie tego nakrycia baszty środkowej oraz listwa pośrodku przeprowadzona.
Zresztą nie spotykamy nigdzie w herbach miast polskich ażeby tylko jedna środkowa baszta była pokryta daszkiem, a inne go nie posiadały , lecz przeciwnie, albo wszystkie trzy baszty mają daszki śpiczaste, a nigdy baniaste czy kopulaste, albo są bez daszków i mają tylko same blanki.
W obydwóch zatem pieczęciach miasta Włocławka z 1553 i 1784 roku dopatrywać się można i trzeba tylko infuły biskupiej w owem nakryciu środkowej baszty bramy miejskiej, a nigdy daszka zwykłego czy to śpiczastego, czy też kopulastego.
Od początku XV wieku można już dokładnie śledzić proces rozwojowy w różnych okresach czasu pieczęci i herbu miasta Włocławka.
Pieczęć Włocławka z początku XV wieku zachowana jest na dwóch dokumentach z roku 1483 w Archiwum Miejskim w Toruniu i z 1553 roku w Archiwum Skarbowem w Warszawie.
Obydwie te pieczęcie posiadają jedno i to samo wyobrażenie herbu, są stylu gotyckiego i w otoku mają napis gotycki, wskazujący, że jest to pieczęć i herb miasta Włocławka; napis ten na pierwszym dokumencie z 1483 roku jest już tylko częściowo czytelny, a na drugim (1553 roku) zupełnie nieczytelny.
Rozmiary pieczęci na dokumencie z 1553 roku wynoszą 31 mm średnicy, a na drugim z 1483 roku są nieco mniejsze.
Rysunkiem swoim pieczęć ta na obywóch dokumentach przypomina współczesną pieczęć Brześcia Kujawskiego, z tą tylko różnicą, że w wyobrażeniu herbu nie posiada na podobieństwo tamtej między basztami muru miejskiego figur świętych Patronów Stanisława i Piotra, ale zato nad środkową basztą ma infułę biskupią.
W szczegółach więc pieczęć z herbem Włocławka z początku XV wieku przedstawia mur albo bramę miejską z wrotami bez odrzwi, na nim zaś 3 baszty, z których środkowa najwyższa i najszersza odkryta jest infułą biskupią w kształcie trójkątnego śpiczastego dachu, na froncie muru jest tarcza z herbem kujawskim, wyobrażającym półczerwonego orła i półczarnego lwa, pod wspólnną złotą koroną, wreszcie mur i baszty zakończone są blankami oraz mają okna.
W XVI wieku Włocławek używa także jeszcze innej pieczęci, renesansowej, o średnicy 28 mm. Pieczęć ta zachowana na dokumencie z 1553 roku w Muzeum Czapskich w Krakowie, jest podobna do poprzednich, z tą tylko różnicą, że jej baszta środkowa największa nie posiada blanków i odkryta jest infułą biskupią w kształcie trójkątnego śpiczastego dachu z krzyżykiem u góry,na fronie zaś muru umieszczona tarcza z herbem kujawskim jest bardzo drobna i niewidoczna i raczej wyglądająca na okno, niż na tarczę. W otoku zaś na wstędze pieczęć ta posiada napi: S.C. (Sigillum Civitatis) Antique Vladislavie.
W roku 1641 miasto Włocławek sprawiło sobie nową pieczęć w stylu ówczesnym barokowym, z herbem wyobrażającym bramę o trzech basztach, z których środkowa największa przykryta jest infułą, ale w kształcie już nie trójkątnego dachu śpiczastego, lecz modnej podówczas barokowej kopuły.
Mur miejski i dwie baszty zakończone są blankami, środkowa baszta nie posiada blanków, na basztach i w murze niema także ani okiem ani tarzy kujawskiej, a są tylko wrota całkiem zamknięte. Pieczęć za zachowała się na dokumentach z 1641 roku w Archiwum Głównym w Warszawie i z 1784 roku w Muzeum Czapskich w Krakowie, a była używana powszechnie aż do rozbiorów; średnicy ma 40 mm. i posiada w otoku napis: Sigillum Civitatis Antiquae Vladislaviae A.D. 1641.
Obok tej pieczęci barokowej była też w użyciu ale rzadko w wieku XVII-XVIII pieczęć tzw. wójtowska mniejsza od tamtej, o średnicy 34 mm z herbem w kształcie bramy miejskiej o trzech basztach , z których środkowa największa przykryta jest infułą biskupią, niską trójkątną, śpiczasto zakończoną. Wszystkie trzy baszty zakończone są blankami, a mur jest bez blanków. Brama w murze, podobnie , jak w herbie z 1641 roku zamknięta jest na oba wrota. Dookoła herbu w otoku pieczęci umieszczony jest napis : Sigillum advocatiale civitatis Vladislaviensis.
Pieczęć ta zachowana jest przy dokumentach z 1780 roku w Muzeum Narodowem w Warszawie i z 1782 roku w Muzeum Czapskich w Krakowie.
W czasach porozbiorowych Włocławek używał różnych pieczęci i herbów przeważnie narzuconych z góry od władz państwowych.
I tak: za Księstwa Warszawskiego (1808-1813) miasto pieczętowało się herbem państwowym sasko-polskim w latach 1813-1820 z nakazu Rady Najwyższej Rządzącej wszystkie pieczęci miejskie wyobrażały orła polskiego, od roku 1820-1860 — dwugłowego orła rosyjskiego z orłem polskim na piersiach od 1860 — 1880 — orła rosyjskiego ze św. Jerzym, zastąpionego później herbem gubernii.
Po wskrzeszeniu Polski w 1918 roku miasto przywróciło herb dawny polski.
Herb Włocławka z czasów dawnej Rzeczypospolitej, jakkolwiek nie był używany w okresie porozbiorowym, to jednak był przechowywany, w pamięci całych pokoleń i przez uczonych heraldyków został odtworzony i wymalowany w albumach heraldycznych Wolskiego, w Gabinecie Graficznym Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i Oczykowskiego, w Bibliotece Krasińskich w Warszawie.
W Albumie Wolskiego herb Włocławka wyobraża czerwone mury i baszty z białą infułą biskupią na tle całem niebieskiem.
Przy ostatniem malowaniu Katedry włocławskiej herbu miasta, jako motywu dekoracyjnego, przedstawiającego na czarnem tle czerwone mury i baszty ze złotem wrotami zamkniętemi i złotą infułą.
Nad bramą Magistratu m. Włocławka herb wyobraża na tle czerwobnem mocno wyblakłe złote mury z basztami, złote wrota zamkniętei złotą infułę, a w sali Rady Miejskiej na tle czerwonem białe kamienne mury i baszty, złote wrota zamknięte i złotą infułę.
Również opisali ten herb w drukowanych pracach i wydawnictwach historycznych: Borucki M. Ziemia Kujawska, Włocławek 1882, s.297, Jung Kaz. Ks. Katedra Włocławska, Włocławek 1900 s.12 Chodyński St. Ks.- Chlebowski Br. w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego T. XIII s. 700 , z powołaniem się na pieczęcie Włocławka z 1582, 1641 i 1774 roku. Wreszcie odtworzony jest herb Włocławka z 1641 roku na okładce książki pt. Rozrządzenie Komisji Dobrego Porządku w mieście Włocławku roku 1787 uczynione, wydanej z akt kapituły włocławskiej przez Ks. St. Chodyńskiego w Włocławku 1913 roku.
Najbliższy prawdy i najlepiej odtwarzający tradycje historyczne Włocławka jest herb obecnie wiszący w sali Rady Miejskiej, a przedstawiający na tle całem czerwonem białe kamienne mury miejskie i trzy baszty z oknami, w murze pośrodku złote wrota całkowicie zamknięte i nad środkową basztą najwyższą złotą infułę biskupią.
I herb taki z dodaniem na froncie baszty środkowej małej tarczy złotej z herbem kujawskim w kształcie półczerwonego orła i półczrnego lwa, ostatnio wprowadzony przez Magistrat miasta Włocławka i zatwierdzony przez władze państwowe,powinien być utrzymany na stałe.
Ma on bowiem swoje uzasadnienie w przeszłości dziejowej Włocławka, który całe swoje znaczenie w ciągu wieków zawdzięczał temu, że był stolicą i siedzibą jednego z najstarszych i najznaczniejszych biskupstw polskich tzw. Włocławskiego i Pomorskiego do którego oprócz Kujaw i części Mazowsza należało zawsze od czasów najdawniejszych aż po rok 1818 także i Pomorze z Gdańskiem, a nadto że będąc poprzez całe wieki od 1255 do 1793 roku własnością biskupów włocławskich korzystał wiele z troskliwszej opieki dla swego rozwoju nietylko pod względem kościelnym, ale i politycznym, gospodarczym, społecznym i ustrojowym.
Infuła biskupia w herbie Włocławka jest więc tem żywem świadectwem owej czcigodnej przeszłości tego sławnego grodu biskupiego, jest tym łącznikiem historycznym, przypominającym o świętych dziejach tego miasta biskupiego, dawnego Włocławia, dzisiejszego Włocławka.
zacznij inwestować official site proficator.pl opinia inwestora