7. Obszar i granice
A. PRZED ZABORAMI
Włocławek lokowany był na 42 włókach oprócz wolnych od czynszu 7-miu włók wójtowskich i 12-tu włók gruntów, przeznaczonych na pastwiska.
Według Tabeli przez Komisję Dóbr. Porządkowych w 1787 roku z pośród gruntów wójtowskich sześć włók znajdowało się tzw. Papieżce, dzisiejszem przedmieściu Włocławka, a siódma włóka była na jeziorach albo błotach Korabnickich za Zgłowiączką na tzw. Olędrach Zazameckich. Owe zaś włók wolnego pastwiska rozciągały się "począwszy od linii granicznej i wody na młłłlyn Kapitułkę płynącej, w okrąg nad Bularką, polami, brodem, łąkami Królewiec zwanemi, drogą Glinkową aż do jeziora Grzybno zwanego.
Te wolne od czynszu włóki początkowo nie były zaliczone do terytorium i obszaru właściwego miasta, ale z czasem dopiero do niego zostały włączone. Najpierw, te dwanaście włók wolnego pastwiska, jako leżące wpośród gruntów miejskich i nadane już przy lokacji do użytku mieszczan, najczęściej przeszły wkrótce na całkowitą własność miasta, drogą zwykłego przedawnienia i na mocy uzytkowania ich przez miasto.
Następnie miasto niedługo po lokacji przejęło na własność pierwsza połowę posiadłości wójtowskich na Papieżce, tj, trzy włóki, o których biskup St. Karnkowski w przywileju z dnia 7 stycznia 1577 roku przyznając je miastu, zaznacza że są one już w pokojowem posiadaniu miasta od czasów starodawnych .
Później zaś w końcu XVI wieku pozostałe trzy włóki wraz z zabudowaniami i placami wójtowskiemi w mieście jeziorem Rybno oraz siódmą włóką na jeziorach - błotach Korabnickich wykupione zostały od wójta włocławskiego przez miasto za zgodą i urzędową aprobatą biskupa Hieronima Rozdrażewskiego moca przywileju z dnia 16 VIII 1591 roku.
Prócz tego w granicach miasta i pod miastem były posiadłości użytku kościelnego : cmentarze, place, ogrody, lasy i grunty, które były własnością Kościoła, biskupa, kapituły, wikarjuszy kat ITP.
Z tych to obszarów niektóre drogą nadań przechodziły także w ciągu wieków na własność miasta. I tak np. przywilejem z dnia 7 stycznia 1577 roku biskup Stanisław Karkowski nadaje miastu oprócz wyżej wspomnianych 3 włók gruntów na Papieżce z połowy wójtowstwa , nadto jeszcze cegielnie w pobliżu Zgłowiączki , ogród przy ogrodzie Kokoszka oraz przedmieście zw. Nowe Miasto , w okolicach dzisiejszego klasztoru.
Komisja zaś Dobrego porządku w roku 1787 do tego przedmieścia dodała nadto jeszcze na własność miastu przylegające doń 4 włóki gruntów oraz plac starej cegielni za Grzybnem leżący.
Inwentarz dóbr biskupstwa Włocławskiego z 1534 roku podaje, że w borach włocławskich znajdują się liczne łąki, zwłaszcza między wsią Łęgiem a miastem Włocławkiem, które oznaczono następującemi nazwami: Jaroszkowska za stawami, Junek, Lypiny, Mielcze, Przestharz, Radiszina, Goląbkowska, Thrynk. Nadto inne jeszcze były łąki przy jeziorach: Rybne i Dziemyenie.
Według inwentarza z 1598 roku na gruntach Włocławka znajdowały się również jeziora: Radzissimo, Czarne Małe, Łąkie, Rybno, Dziemionek, Czarne Wielkie, Łomno, Płociczno, Okuniowo, Ostrowo, Kempiste, stawy z młynami: Poraza, Rudny, Świech, Słodowo, Lisek zw. Mikołaj; bory rozciągające się z jednej strony do granic szlacheckich Brzezie oraz dóbr kapituły włocławskiej.
Bez jezior i stawów z osadami młyńskiemi, terytorjum miasta pod koniec XVIII wieku wynosiło około 66 włók.
Według Tabeli sporządzonej w Włocławku w 1787 roku przez Komisję Dobrego Porządku znajdowało się w mieście gruntów: pod placami i zabudowaniami 1 wł 9 m. 260 3/8 pr. pod polami i ogrodami 38 wł. 17 m. 104 pr. , pod borami 24 wł. 28 m. pod placem cegielni dworskiej z gruntami, ciągnącemu się do rzeki Xgłowiączki od "Drogi Młyńskiej" do Ogrodu Seminaryjskiego (dawniej zw. ks. Misjonarzy) — 7m. 279 pr.
Pozatem nie zostały w 1787 roku poddane pomiarom, choć znajdowały się w granicach miasta, następujące jeszcze place, zabudowania, ogrody i grunta i nadany miastu w roku 1787 plac "starej cegielni" za Grzybnem., kurja między szpitalem św. Witalisa i ogrodem Seminaryjskim, kościuół św. Witalisa, rezydencja ks. Misjonarzy z ogrodami przyległemi zw. Bratkowszczyzną, obok tej kurja, około katedry probostwo i wikajat, czternaście kuryj z penitencjarją, znajdujących się bliżej Wisły, kościół św. Stanisława z domem dla inwalidów ks. Emerytów i szkołą dla dzieci, wreszcie nad Wisłą i Zgłowiączką zamek biskupi.
Komisja Dobrego Porządku w 1787 roku dokonawszy pomiarów gruntów miasta, jednocześnie sporządziła mapę, (która jednak, niestety później zaginęła) oraz opisała granice terytorjum miejskiego.
W świetle tego opisu terytorjum miasta Włocławka leży pośrodku gruntów biskupich, składa się z pól uprawnych i lasów, które są piaszczyste, odgraniczone od gruntów dworskich (biskupich) z jednej strony Wisłą na przestrzeni między ujściem do niej rzeki Zgłowiączki i Rybnicy przy Łasicach, z drugiej strony od wsi biskupiej Łęgu rzeczką Rybnicą ku jeziorowi Rybnica aż do miejsca na kształt walika i słupa, "w brzegu rzeki wkopanego, drożyną ponad jeziorami Rybnicą i Dziemionkiem idącą aż do miejsca starej cegielni, od tej zaś prostą linią słupami oznaczoną brzegiem błot Dziewin ciągnąca się , w tychże błotach ku stumykowi, z nich na młyn Kapitułkę bieżącemu, schylającą się nakoniec tym stumykiem aż do rzeki Zgłowiączki, z czwartej strony od wpadku tegoż strumyka w Zgłowiączkę, tąż Zgłowiączką aż do Wisły.
B. PO ROZBIORACH
Po II rozbiorze (1793) miasto i otaczające je grunty i lasy biskupie przechodzą na własność rządu i przestaje już odtąd być własnością biskupa. Terytorjum miasta w tym czasie jak również i własność miasta się powiększa zarówno wskutek zabudowywania się nowych obszarów, jak i dżięki dobroczynnym skutkom zarządzeń "Komisji Dobrego Porządku" z 1787 roku oraz z powodu pewnych zysków jakie miasto osiągnęło przy konfiskowaniu przez rząd pruski na rzecz Skarbu Publicznego placów i gruntów poduchownych z budowlami, w mieście i pod miastem.
Według planu i regestru pomiarowego miasta z 1818 roku sporządzonego przez geometrę przysięgłego Wańskowskiego na całem terytorjum Włocławka znajdowało się (miary magdeburskiej) obszarów zajętych: pod kościołami 7 morgów 82 pręty, pod zabudowaniami i podwórzami 3 włóki 28 m. 124 pręty pod gruntami ornemi 63 wł. 8 m. 101 prętów, pod łąkami 16 wł. 26 m. 60 prętów, pod lasami 60 wł. 3 m. 160 prętów., pod błotami i pastwiskami 21 wł. 29 m. 16 pr. , pod keziorami, stawami i rowami 1 wł. 15 m. 63 pr., pod drogami i piaskami nieużytecznemi 8 wł. 23 m. 118 3/4 - razem włók181 morgów 26 prętów 27, czyli na miarę chełmińską wł. 75 m.23 pr. 118, a nowopolską trzystuprętową — 82 wł. 28 m. 61 41/50 pr.
Inwentarz, opis miasta Włocławka w 1820 sporządzony przez prezydenta Nejgarta , podaje że miasto Włocławek graniczy od wschodu i południa z wsią narodową (dawniej biskupią) "Łęgiem" i borami rządowemi (dawniej biskupiemi), od zachodu zaś i północy z rzekami Zgłowiączką i Wisłą).
Kiedy po rozbiorach lasy dotąd biskupie, otaczające miasto przeszły na własność rządową, dozór nad niemi przejął urząd państwowy leśny, z siedzibą najperw w Kowalu, a następnie od roku 1820 we Włocławku.
Otóż urząd ten za granicę między lasami miejskiemi i rządowemi (dawniejszemi biskupiemi) nie chciał uznać tej jedynie prawnej i właściwej granicy , jaką ongiś w roku 1787 wytknęła między niemi Komiska Dobrego Porządku mianowicie w kształcie linji prostej przecinającej , ale uznawał inną, nieprawnie w międzyczasie wydeptaną i ujeżdzoną w kształcie ścieżki, drogi zygzakowatej, odrywając w ten sposób z krzywdą dla miasta kilka morgów lasu miejskiego, a przyłączając je do lasów rządowych.
Wobec tego gmina miasta Włocławka wystąpiła ze skargą o to przeciwko Skarbowi Publicznemu Królestwa Polskiego w 1820 roku kiedy właśnie po ikończeniu rozpoczętj w 1818 roku nowej regulacji miasta, władze miejskie przystąpiły do nowego pomiaru siedzib i całego terytorjum miasta Włocławka, usiłując jednocześnie przywrócć w myśl pomiarówi mapy z 1787 roku granicę jedynie słuszną w kształcie lini prostej, przecinającej i rozgraniczającej lasy rządowe od miejskich. Sprzeciwił się jednaktemu stanowczo miejscowy urząd leśny lasów państwowych "który za tę granicę uznawał jedynie ową zygzakowatą dróżkę samowolnie po 1787 wydeptaną i ujeżdzoną.
Gdy z urzędem leśnym gmina miasta Włocławka nie mogła dojść do porozumienia, po kilku latach dnia 31 lipca 1828 roku sporządzony został przez władze miejskie szczegółowo uzasadniony protokół wynikłego sporu i wniesiona skarga od Gminy Miasta Włocławka, naprzeciwko Skarbowi Publicznemu Królestwa Polskiego o niewłaściwe zabranie części boru miejskiego.
W skardze tej adjunkt dozorca miast wspólnie z Magistratem miasta Włocławka, opierając się na postanowieniu Księcia Namiestnika Królestwa Polskiego z dnia 18 lipca 1818 roku występuje z oskarżeniem przeciwko Skarbowi Publicznemu i domaga się: zwrotu miastu Włocławkowi część boru nieprawnie mu zabranej oraz przywrócenia granicy z roku 1787 , ustanowionej przez Komisję Dobrego Porządku za powagą biskupa Józefa Rybińskiego działającej i przez tegoż zatwierdzonej, aby mogły powrócić do miasta i Skarbu Publiczego te części gruntów (lasów), które przez ową zygzakowatą dróżkę, samowolnie wydeptaną i ujeżdzoną, jednej lub drugiej stronie zostały zabrane.
Do skargi jako dowody załączono Księgę pt. Rozrządzenie Komisji Dobrego Porządku w mieście Włocławku w 1787 roku, uczynione", z instrukcją biskupa Rybińskiego i szczegółowem opisaniem położenia i granic miasta Włocławka, dostatecznie objaśniającem, "że od miejsca starej cegielni granica boru prostą linią jest zaznaczona".
Następnie do skargi załączono też mapę która w roku 1787 została sporządzona, celem uzupełnienia działań Komisji Dobrego Porządku, a " która dostatecznie przekonywa, że granica borów miejskich, dawniej biskupich, teraz zaś Rządowych oznaczona jest linią prostą, i w której miejsce sporne ołówkiem od A do a jest nakreślone, również urzeczywistnia taż Mappa, iż przy linii granicznej żadna wówczas dróżka nie egzystowała, a przeto że później ujeżdzona, granicy stanowić nie może. Na koniec załącza się protokół sprawdzenia pod dniem 15 kwietnia 1823 roku przez Assesora Ekonomicznego wspólnie z Adjunktem Dozorcą Nadleśnym Rządowym, Prezydentem Miasta i Budowniczym Obwodu sporządzony, który pod literą b wykazuje, iż linia graniczna dopiero za jeziorem Grzybnem aż do punktu załamku, ku Cegielni Starej jest zepsutą i ku stronie miasta Włocławka wklęsłą".
Spór ten nie został sądownie rozstrzygnięty nigdy i skarga ta nie była nawet w sądzie rozpatrywana urzędowo, a to na skutek tajemniczego zaginięcia mapy pomiarowej gruntów miasta Włocławka z 1787 roku. W ten sposób zabrane nieprawnie miastu obszary już nie wróciły do niego.
Na ile został uszczuplony obszar posiadłości miasta na korzyść Skarbu Publiczego dokładnie nie określono, nie chcąc zresztą uprzedzać wyroku sądu, który który miał przez ekspertów na miejscu to ustalić, do czego jednak nie doszło.
Możemy jednak to z pewnem przybliżeniem określić z opisów statystycznych i pomiarowych miasta Włocławka późniejszych. Wiadomo napewno, że od roku 1818 do 1850 nie powiększało się miasto Włocławek w żadne nowe obszary. W roku 1850 dopiero z rozporządzenia Władzy przyłączono do Włocławka dzielnicę za Zgłowiączką, przedmieście i folwark zwany Zazamcze, ale tylko część rozciągająca się na wschód do dzisiejszego targowiska miejskiego, a na północ do osady Słodowo.
Cały zaś obszar miasta wraz z lasami miejskiemi według statystyki z roku 1851 wynosił: miary magdeburskiej włók 181 mórg 26, albo miary nowopolskiej włók 82 morgów 16. Do terytorjum Włocławka, oprócz ulic i placów właściwego miasta, należały wtdy następujące przedmieścia i osady podmiejskie: Zazamcze z folwarkiem, Łaniewszczyzna, Kokoszka, Cegielnia, Papieżka, Syberia.
W drugiej połowie XIX wieku zwłaszcza po roku 1862, gdy przeprowadzono linię kolei żelaznej Warszawsko — Bydgoskiej, Włocławek powiększał swój obszar i granice przez coraz dalej postępującą rozbudowę.
C. W POLSCE NIEPODLEGŁEJ
W świetle danych statystycznych z roku 1921 oraz planu regulacji miasta Włocławka, opracowanego przez architekta Kazimierza Saskiego, na obszar miasta, oprócz 383 ha lasów miejskich składają się następujące dzielnice: 1- Śródmieście, którego krańce stanowią: tor kolejowy, Zgłowiączka, Wisła, fabryka celulozy oraz ulice: Płocka, Łęgska, — obejmuje 175 ha; 2- dawne przedmieścia o charakterze miejskim: Zazamcza, Bularka i Kokoszka, — o powierzchni 125 ha; 3- dawne przedmieścia o charakterze wiejskim: Papieżka, Grandy, Kępiny, Kępinki, Syberyjka, Kamionka, Glinki, Czerwonka, Rakutówek i Kolanowszczyzna, — o powierzchni 747ha.
Razem więc obszar miasta w 1921 roku z lasami miejskiemi wynosił 1430 ha.
Obszar ten został powiększony o nowe 1770 ha dopiero rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 1927 roku potwierdzającem odpowiednią w tym względzie uchwałą Rady miasta Włocławka.
Mocą tego rozporządzenia znacznie zostały rozszerzone dawne przedmieścia: Papieżka i Zazamcze oraz świeżo zostały przyłączone do miasta nowe dzielnice: folwark Kapitułka, Słodowo, Lisek, Świech na lewym brzegu Wisły i osady:Grodzie, Walewskie, Zofijka, Szpetal Dolny, Suszyce, Psia Górka, Ignackowo i część dóbr Szpetal - Górny na prawym brzegu Wisły.
W ten sposób terytorium miasta Włocławka zwrosła do 3200 ha czyli 32 km2 powierzchni t.j. około 190 włók.
Najwięcej rozszerzył się w roku 1927 obszar miasta od strony północnej, za Wisłą, na prawym jej brzegu, przez przyłączenie tzw. przedmieścia szpetalskiego t.j. pasa ziemi, ciągnącego się od wsi Grodzkie do wolwarku Kulin włącznie, o szerokości 1 kilometra, a długości około 8-miu kilometrów powierzchni 647 ha.
Od zachodu zaś obszar miasta powiększył się wzdłuż lewego brzegu Wisły, obejmując wieś Zazamcze aż do granic Korabnik. Dalej granice miasta opasują lasy państwowe w widłach linii kolejowej i traktu wienieckiego i przecinają tor na odległości około 2,5 km a trakt 1,5 km zbliżając się do zdroju "Wieniec". Od strony południowo — zachodniej przyłączone zostały nowe grunty przy rzece Zgłowiączce, rozciągającym się końcowym swoim punktem na wieś Rudę i osadę Krzywe Błoto. Na wschodzie do terytorium miasta zostało włączone urocze jezioro Rybnica oraz wieś i folwark Łęg. Najmniej miasto się powiększyło os strony południowej.
Przedmieście szpetalskie ze względu na swoją zdrowotność i malowniczość ma widoki na przyszłość do rozbudowania się w miasto - ogród, a przedmieście Zazamcze dzięki dogodnemu położeniu w bliskości Wisły i kolei, jak również sprzyjającym warunkom dla urządzeniu portu rzecznego, ma pomyślne dane do przyszłego rozwinięcia się w dzielnicę przemysłową w dole Wisły.
Przedmieście Szpetal zajmujące powierzchni 647 ha, może być podzielone na trzy części:
a) wschodnią część przy folwarku Kulinie grunta orne Dóbr Szpetal
b) urwiste brzegi Wisły od Kulina do Suszyc i zbocza gór szpetalskich do Witoszyna — lasy i krzewy
c) od wsi Suszyce na zachód do końca wsi Grodzkie, obszar 200 — 300 metrów szerokośći, ciągnący się wzdłuż Wisły — to zabudowane ściślej od wchodu niż od zachodu typowe małe osady miasteczkowe: Grodzkie, Walewskie, Zofijka, Ignackowe, Suszyce.
Tak się przedstawiały granice miasta Włocławka od czasów najdawniejszych. Na obszar ten składały się najpierw grunta nadane w dziedziczne posiadanie mieszczan przy lokacji miasta (42 włóki chełmińskie), następnie nadawane w ciągu wieków różnemi przywilejami i inne jeszcze przylegające do tamtych grunta bądź na własność prywatną poszczególnych mieszczan, bądź też na własność gminy miasta, czy wreście tylko poddawane pod jurysdykcję miejską, ale bez zmiany tytułu własności. Nie wszystkie jednak grunta, włączane w różnych okresach czasu do terytorium Włocławka, podlegają juryzdykcji i administracji miejskiej i niektóremi tylko z pośród nich gmina miejska nadto rozporządza jako swoją własnością, ale obok tego również na terytorium miasta a nawet w śródmieściu znajdują się posiadłości, należące do kościoła i duchowieństwa, wyjęte z pod samorządu miejskiego.
Powyżej przedstawiony obszar Włocławka nie jest też równoznaczny i nie pokrywa się bynajmniej całkowicie z rozbudową i zaludnieniem miasta jako takiego; tylko bowiem część tego obszaru i to mniejsza i znikoma jako zabudowana i zaludniona, reszta to przeważnie ogrody, pola uprawne, łąki, lasy itp. które dopiero stopniowo się zabudowują i zaludniają, stosownie do zmieniających się na lepsze z biegiem czasu warunków rozwojowych miasta.