6. Nazwa dawniejszego Włocławia a dzisiejszego Włocławka

     Włocławej już od czasów niepamiętnych, jako znaczniejsza osada targowa, gród książęc i stolica biskupstwa, nazywany jest w najstarszych źródłach łacińskich i historycznych od początku XII "civitas", a nie "oppidum", tj. miastem a nie miasteczkiem. Nadto w tychże źródłach Włocławek występuje już jako starożytny gród z nazwą "stary" (Vetus,Senis,Antiqua,Wladislavia), w odróżnieniu od Inowrocławia, który jako młodszy od Włocławka nazywany jest młodym lub nowym Włocławkiem (Juvenis Wladislawia,Novus, Wladislaw, Juneladlsaw, Inowrocław, Lesslaw, Wladislawia.
     Ponieważ jednak często w źrodłach łacińskich na oznaczeniu obydwu miast. Włocławka i Inowrocławia używany jest jeden i ten sam wyraz "Wladislavia" bez żadnego innego bliższego określenia, stąd też zachodzić może przy badaniach historycznych pewna trudność, o jakiem mieście, Włocławku czy Inowrocławiu jest mowa w danem źródle. Wtedy tylko z treści i różnych okoliczności, towarzyszących opisywanemu wydarzeniu historyk może albo z całą pewnością allbo niekiedy zaledwie z pewnem mniejszem lub większem prawdopodobieństwem ustalić, do którego z tych dwóch miast dana wiadomość źródłowa należy.
     Tak więc np. wzmianki źródłowe z pocz. XII wieku i późniejsze o biskupie, kapitule i Katedrze włocławskiej będą niewątpliwie świadczyć, że omawiany dokument dotyczy naszego Włocławka, który już od czasów niepamiętnych był zawsze siedzibą biskupstwa, gdy znowu przeciwnie, Inowrocław będzie najczęściej wzmiankowany w źródłach jako siedziba dworu książęcego i związanych z nią urzędów nadworskich itp.
     Mimo wszystko jednak może się zdarzyć wypadek, że historyk , badający dzieje Włocławka, znajdzie się w położeniu bezradnej wobec oznaczenia w źródłach historycznych jedną i tą samą nazwą łacińską "wladislawia" tych dwóch różnych miast Włocławka i Inowrocławia, przy jednoczesnym braku innych jakichkolwiek danych. To też mając te wszystkie trudności na uwadze, historyk musi z całą ostrożnością korzystać z wydawnictw i źródeł historycznych, dotyczących dziejów Włocławka.
     Dzisiejsza nazwa polska miasta "Włocławek" pochodzi z czasów, późniejszych, natomiast dawniej nasze miasto nazwywało się "Włocławiem".
Trudno dziś określić dokładnie czas powstania jednej i drugiej nazwy polskiej naszego miasta, a to z tego powodu, że od czasów najdawniejszych aż prawie po wiek XVIII, z małymi tylko wyjątkami , mamy przeważnie dokumenty dotyczące Włocławka po łacinie pisane, w których zawsze występuje nazwa "Wladislaw" lub "Wladislavia".
     Wielką pomocą tutaj mogłoby służyć archiwum miejskie zwłaszcza stare księgi radzieckie i wójtowskie, gdzie z pewnością były redagowane w polskim języku liczne dokumenty, na których moglibyśmy śledzić stopniowy rozwój i kształtowanie się nazwy polskiej naszego miasta w różnych okresach czasu. Niestety, archiwum to z powodu niedbalstwa władz miejskich, zwłaszcza w pierwszej połowie XIX wieku zagineło w przewżnej swej części i nie posiada starszych dokumentów z przed wieku XIX , a jest to niepowetowaną szkodą i brakiem niezastąpionych dla historyka, opracowującego dzieje Włocławka.
     W świetle więc tylko dostępnego i zachowanego materiału źródłowego, głównie Archiwum Kapitulnego w Włocławku, oraz materiału rozrzuconego po różnych innych archiwach czy też zawartego w opracowaniach historycznych, można podać następujące dane o kształtowaniu się polskiej dzisiejszego miasta Włocławka, a dawniejszego Wloclawia.
     Nazwę "Włocław" (Wloclaw, Wlodzlaw) podają następujące źródła:
    Djarjusz z czasów I bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta: "Actus interregni". pod dn. 6 lipca 1572 roku.
     Inwentarz dóbr biskupstwa Włocławskiego z 1582 roku przy opisie młynów, należących do zamku biskupiego.
     Dekret biskupa Hieronima Rozdrażewskiego z 1596 roku do Magistratu miasta Włocławka w sprawie pieniędzy wypożyczonych miastu, z nagłówkiem "Decretum Jego Mości stroni pieniędzy we Wloclawiu die 4 Januarii1596 ".
Inwenrarz z 1599 roku p.t. "Inwentarz rzeczy w Wlodzislaviu".
     Inwentarz, opis dóbr biskupstwa Włocławskiego w kluczu włocławskim z roku 1604, którym po szczegółowym opisie zamku biskupiego następuje opis miasta, rozpoczynający się od nagłówka "Miasto Włoczław".
     Dekret biskupa Macieja Łubieńskiego z dnia 19 V 1636 w sprawie spornej między miszczanami włocławskimi , oskarżycielami a szlachcicem Studzińskim oskarżonym o szkody wyrządzone w czasie wojny szwedzkiej, wymienia trzy razy nazwę "Włocław".
     Pozatem nazwą Włocław oznaczają nasze miasto: Biskup sufragan włocławski Baltazar Miaskowski (1618-1632) w tłumaczonem przez siebie i wydanem w Krakowie 1615-1619 dziełku Leonarda Lessiusza T.J. pt. "Próba na obieranie wiary do zbawienia koniecznie potrzebnej".
     Ks. Stefan Damalewicz uczony historyk diecezji Włocławskiej z początku XVII wieku w dziełku swojem o biskupach włocławskich, po łacinie wydanem  w roku 1642.
     Biskup Adam Naruszewicz w swej Historji Narodu Polskiego, przy omawianiu traktatu kaliskiego z 1343 roku wśród podpisujących go miast wymienia i nasze miasto oznaczając je nazwą "Włocław".
Tyle podają nam źródła historyczne o nazwie "Włocław" na oznaczenie obecnego Włocławka.
     Nazwa Włocławek spotyka się najwcześniej dopiero w końcu XVII wieku i to w jednym tylko dokumencie z 1679 roku. Ponieważ jest to odpis późniejszy z orginału więc można przypuszczać że kopista przerobił może autentyczną nazwę "Włocław" na współczesną sobie już nazwę Włocławek, tem bardziej, że nazwa ta jest tylko raz i to w końcu , w dacie dokumentu pomieszczona.
     Z początkiem XVIII wieku już zamiast dawnej nazwy "Włocław" spotyka się tylko zdrobniałą nazwę "Włocławek", czy też "Wrocławek", albo "Wracławek", a po kongresie Wiedeńskim (1814) Włocławek, gdy dostał się pod zabór rosyjski, w dokumentach rosyjskich, zwłaszcza urzędowych, np. Komitetu Urządzającego Rosyjskiego z 1866 , oznaczany jest także nazwą "Włocławsk".
     Jakkolwiek nazwa Włocławek już od początku XVIII wieku przyjęła się i do dziś dnia przetrwała w powszechnem użyciu na oznaczenie naszego miasta, to jednak istnieją nadał pewne trwałe ślady starodawnej nazwy "Włocław"nietylko w źródłach pisanych historycznych, ale i w mowie i języku a mianowicie w wyrazach pochodnych : do dziś dnia bowiem powszechniie się mówi i wyprowadza od wyrazu Włocław, a nie Włocławek, słowa pochodne: włocławianin, włocławianie, włocławski, a nie włocławkowianin, włocławkowianie, włocławkowski..., jak należało by mówić, gdy nazwa Włocławek a nie Włocław była dla nich źródłosłowem.
      Na podstawie wyżej przytoczonych świadectw można przeto wnioskować , iż nazwa dzisiejsza "Włocławek" przyjmuje się z końcem XVII wieku i w czasie największego upadku i zubożenia miast w Polsce. Być może, iż nowopowstała wtedy nazwa "Włocławek", na oznaczenie naszego miasta, miała świadczyć o jego zmniejszeniu się i wyniszczeniu w stosunku do dawnego wielkiego i zasobnego miasta "Włocławia". Albowiem nazwa Włocław wyraża pojęcie miasta większego, gdy tymczasem         "Włocławek", nazwa zdrobniała, raczej może oznaczać jakieś miasteczko drugiego rzędu.
     Sprawą przywrócenia naszemu miastu tej poważnej strodawnej nazwy "Włocław" powinny zając się czynniki miarodajne tem bardziej, że już dziś gród nasz rozrósł się w większe miasto i wciąż jeszcze ma widok swego rozwoju na przyszłość.