10. Zaludnienie
A. GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA
Włocławek, już zaraz przy swej lokacji musiał należeć do miast znaczniejszych i o większem zaludnieniu, skoro skoro był lokowany na 42 włókach i dwóch wójtostwach (7 włók, tj. otrzymał dwóch wójtów dla sprawowania sądownictwa i administracji nad mieszczanami.
Jeżeli przyjmiemy, że pierwotnie Włocławek miał charakter rolniczy, zresztą jak wszystkie miasta w początkowym stadjum swojego swojego rozwoju w okresie lokacji na prawie niemieckim, i że każdy osadnik (gospodarz, ojciec, rodziny) otrzymał przeciętnie po jednej włóceczyli łanie gruntu, stąd wnioskować można w przybliżeniu, że w tym początkowym okresie swojego rozwoju po pierwszej lokacji na prawie niemieckim jeszcze w końcu XIII wieku względnie po drugiej lokacji w 1339 roku.Włocławek miał conajmniej czterdzieści dwie rodziny osiadłe na swoich gruntach. Przyjąwszy zaś ustaloną w nauce normę przeciętną 4, 5, 6 osób na każdą rodzinę, otrzymamy przybliżoną cyfrę 210 osób, zamieszkujących grunta lokacyjne miejskie w Włocławku w połowie XIV wieku. Jeżeli wreszcie dodamy do tego dwie rodziny wójtowskie, które otrzymały razem 7 włók gruntu poza wyżej wspomnianemi gruntami lokacejnemi miasta, a nadto dołączymy do tego jeszcze kilkudziesięciu duchownych mieszkających przy Katedrze i kościołach włocławskich, tyluż alumnów Seminarium Duchownego, służby kościelnej, służby dworskiej, zamkowej, wyrobników, czyli komorników i komornic, nie mających swojej własności, a mieszkających w mieście na komorntem itp. to liczba ludności, zamieszkującej Włocławek na przełomie XIII i XIV wieku mogła wynosić około 500 osób. Cyfra ta nie będzie daleka od prawdy, skoro zważymy, że w tym czasie tj. w połowie XIV wieku całe Kujawy, które były z pośród wszystkich ziem polskich najwięcej zaludnione obok Pomorza, posiadały ludności tylko 96.228 Diecezja Włocławska w połowie XIV wieku miała ludności 191.268 na 18.305 km2, a naświętopietrze w roku 1337 zebrała 28 grzywien, licząc każdą grzywnę po 36 groszy.
Nie ulega jednak wątpliwości, że zaludnienie Włocławka zmieniało się zależnie od różnych okoliczności, że np. lata 1329 — 1332 i 1431 były szczególnie ciężkie i wręcz nieprzyjazne dla rozwoju i wzrostu ludności miasta, owszem nawet wyludnienie częściowe nastąpiło wtedy, z powodu niszczycielskich najazdów krzyżackich na Włocławek, kiedy to miasto zostało doszczętnie spalone, a duża część ludności jego wymordowana, lub wzięta do niewoli. W połowie XV wieku istotnie było tak wielkie wyludnienie Włocławka, że na wojnę trzynastoletnią z Krzyżakami w 1454 roku wyruszyło z niego tylko 6-ciu ludzi, gdy tymczasem z sąsiedniego Brześcia Kujawskiego 30-tu. Były też inne jeszcze najazdy i klęski, jak morowe powietrzne itp. które dość często nawiedzały Włocławek w dawnych wiekach i ludność jego przerzedzały.
Od początku wieku XVI możemy już śledzić stopniowy rozwój zaludnienia Włocławka na podstawie zachowanych inwentarzy ze spisami opłacanych czynszów oraz nazwisk właścicieli nieruchomości w mieście, placów, domów, czy też gospodarstw rolnych.
Przy korzystaniu jednak z tych inwentarzy musimy pamiętać zawsze o tem, że podają nam one tylko wykazy częściowe tj. tylko spisy nieruchomości oczynszowanych pomijają zaś wszelkie nieruchomości kościelne, należące do duchowieństwa, których było wiele w mieście (kilkadziesiąt) oraz inne zwolnione od czynszów na podstawie różnych przywilejów czy też nadań miastu lub prywatnym osobom czy instytucjom, jak również rodziny mieszkające na komormen, nie posiadające ani swoich domów ani gruntów.
Możemy więc tylkow przybliżeniu przedstawić stan zaludnienia całego miasta, mniej lub więcej bliski rzeczywistości, dodając do statystyki inwentarzowej i te przybliżone dane, które zostały pominięte w inwentarzach, przytem liczbę właścicieli nieruchomości podawanych w inwentarzach należy uważać za liczbę rodzin, z których każda przeciętnie składa się z 4-5 osób i czynszu rocznego od domu czy placu płaci po 3 grosze a od jednej włóki po 24 grosze. Nadto doliczyć trzeba jeszcze do tego oprócz rodzin, posiadających w mieście nieruchomości, także i rodziny mieszkające na komornem, również pominięte inwentarzami. Wreszcie przy sporządzaniu statystyki ludnościowej Włocławka na podstawie jego inwentarzy należy pamiętać i o tem, że liczba placów czy włók miejskich osiadłych nie jest już od początku XVI wieku równoznacznaz liczbą rodzin, jak to było przeważnie w pierwszem stadjum rozwoju miasta Włocławka bezpośrednio po jego lokacji na prawie niemieckiem w wieku XIV — XV, gdyż odtąd zdarza się często, że jena rodzina zajmuje pół placu czy pół włóki roli, a wyjątkowo tylko więcej od ustalonego jednego placu czy jednej włóki lub mniej od połowy placu czy połowy włóki.
Według inwentarza z 1534 roku jest w mieście około 100 rodzin mieszczańskich osiadłych na palacach miejskich i 46 gospodarzy rolnych na przedmieściu Włocławka.
Inwentarz z 1583 roku podaje nazwiska 19 rodzinw Rynku, 40 — przy ulicy Piekarskiej, 25 — przy ulicy Pieczyrogowskiej, 24 — przy bramie Kowalskiej oraz 64 właścicieli, których domy są spalone. Wyliczeni wyżej właściciele nieruchomości w mieście zajmowali się rzemiosłem, ogrodnictwem, handlem itp. Pozatem w mieście byli gospodarze rolni, a więc: uprawiającch rolęw mieście było 45, a na przedmieściu 17, którzy mieli conajmniej po 1/2 włóki, najczęściej po 1 włóce, czasem ale rzadko 1 1/2 lub 2 włóki każdy. Rybaków było 16.
Inwentarz z 1598 roku oprócz właścicieli nieruchomości i gruntów, których jest wtedy 255, podaje kupców zbożowych 12 oraz rzemieślników różnych zawodów 117.
Inwentarz z 1604 roku podaje ogólnie, że placów osiadłych w mieście jest 110, a włók osiadłych 40 1/2. Wpośród ludności jest rybaków 13, wielu rzemieślników różnego rodzaju, a do najprzedniejszej ludności miasta zaliczeni są kupcy, którzy się zajmują handlem zboża, szyprując i spuszczając do Gdańska.
Inwentarz z 1604 roku podaje tylko zajętych w rzemiośle i przemyśle 69.
Według Tabeli Komisji Dobrego Porządku 1787 roku zapisanych w czechach włocławskich rzemieślników jest razem 189.
W roku 1860 we Włocławku zarejestrowano:rzemieślników 517, robotników fabrycznych 167, kupców 52, kramarzy 30, urzędników 48, nauczycieli rządowych 13, nauczycieli prywatnych 1 , duchownych katolickich 80, duchownych ewangelicko — augsb. — 1, wyznania Mojżeszowego 1.
Ludność miasta Włocławka zaczęła wzrastać szybko w początku XIX wieku gdy rząd Królestwa zaczął popierać przemysł i handel, biorąc jednocześnie miasta pod swoją protekcję, również niemało przyczyniło się do powiększenialudności miasta Włocłąwka przeniesienie tu w roku 1836 z Brześcia Kujawskiego siedziby powiatu, dzisiejszego starostwa, a przedewszystkiem znaczenie przełomowei decydujące dla szybkiego rozrostu miasta miało przeprowadzenie przez Włocławek w roku 1862 kolei Warszawsko — Bydgoskiej. We Włocławku teraz, mającym dogodną komunikację nietylko wodną (Wisła), ale i lądową (koleją), powstają wielkie fabryki, największe w kraju, zatrudniające całe rzesze robotników.
Stopniowy zatem wzrost ludności miasta Włocławka w ciągu wieków i w ostatnich dziesiątkach lat statystycznie przedstawia się w liczbach następujących w wieku XIV — XV - około 500 osób, w wieku XVI i początkach XVII wieku tj w okresie największego rozkwitu miasta było ludności 1500 — 2000, w XVII — XVIII wieku następuje spadek zaludnienia w roku 1787 jest 1325 osób, z początkiem XIX wieku ludność się powiększa: 1815 — 2444, 1819 — 3132, 1820 — 3278, 1827 — 3644, 1846 — 6085, 1857 — 6930, 1860 — 7053, 1877 — 12815, 1880 — 17633, 1890 — 21853, 1900 — 22971, 1910 — 33764, 1927 — 43824, 1928 — 52173, 1929 — 56703, 1930 — 59271.
B. CHARAKTER POLSKI MIASTA
Przy tworzeniu się miasta Włocławka brała ludność nie tylko polska ale także i napływowa niemiecka, czego dowodem m.in. jest też przywilej Kazimierza, księcia kujawskiego i łęczyckiego z 1255 roku nadającego się na własność biskupów włocławskich "miasto niemieckie", znajdujące się przy "mieście katedralnem Włocławku".
W późniejszych jednak źródłach Włocławek występuje zawsze jako jedno miasto z jednolitą ludnością polską. Skoro bowiem jeszcze w końcu XIII wieku całe miasto zostało przeniesione na prawo niemieckie, ludność dotąd niemiecka odrębnej osady niemieckiej, która była zawsze w mniejszości, teraz na podstawie wspólnego prawa mieszała się z przeważającą zawsze i liczniejszą ludnością polską miasta i szybko polszczyła się, zatracając wkrótce śiwadomość swego dawnego niemieckiego pochodzenia. Kiedy ten proces asymilacyjny się dokonał, nie wiemy z całą ścisłością, bo nie posiadamy z czasów najdawniejszych spisów nazwisk tych najstarszych mieszkańców Włocławka i dlatego nie możemy śledzić stopniowego zaniku niemieckiego pochodzenia części przynajmniej pierwotnego zaludnienia naszego miasta. Dopiero pewne dane źródłowe i wykaz ludności Włocławka mamy od początku XVI wieku, z inwentarzy pochodzących z tych czasów. Odtąd już zawsze występuje Włocławek jako miast z jednolitą ludnością polską, z nazwiskami i imionami polskiemi, jeżeli zaś spotka się wyjątkowo w spisach ludności włocławskiej jakie nazwisko niepolskie, to ma ono dodany zazwyczaj jeszcze przydomek czysto polskiego pochodzenia. Tak np. w 1565 roku występuje burmistrz Włocławka Wojciech Canthelbergh z przydomkiem Kokoszka.
C. CHARAKTER KATOLICKI MIASTA
Ludność Włocławka, jako miasta biskupiego, była w dawnych wiekach także jednolitą i pod względem religijnym tj. chrześcijańską i katolicką, gdyż biskup, który był panem miasta, nie dopuszczał do tego, aby różnowiercy czy żydzi w jego mieście przybywali, a zresztą ordynacje i zarządzenia biskupie wydawane dla miasta obejmowały sprawy nie tylko doczesne i materialne mieszczan, ale także i duchowe, religijne, zobowiązujące ich pod groźbą usunięcia z miasta oraz innych kar do wypełnienia sumiennego przepisów i praktyk religii katolickiej.
Zwyczaj ten przestrzegany był przez całe wieki. Różnowiercy i żydzi mogli tylko przybywać do miasta jako wędrowni i przejeżdzający kupcy i handlarze.
Gdyby który z tych wędrownych kupców, handlarzy chciał na stałe osiedlić się w mieście Włocławku to, o ile był różnowiercą, lub żydem, jeszcze przed uzyskaniem obywatelstwa musiał najpierw nawrócić się, względnie przyjąć chrzest i wypełniać sumiennie wszystkie obowiązki katolika, bo w przeciwnym razie wypędzany był z miasta.
W roku 1597, gdy próbowali osiedlić się w Włocławku na stałe: protestant ("Luther" i żyd ("Loth Cahoin", biskup Rozdrażewski, dowiedziawszy się o tem, ordynacją z dnia 10.IV.1597 poleca Magistratowi niezwłocznie usunąć ich z miasta "precz". chyba że się nawrócą do wiary katolickiej, nauczą się pacierzai przystępować będą spowiedzi i Komunii św. Wielkanocnej; jednocześnie biskup upomina Magistrat, aby przestrzegał obowiązujących ordynacji, zarządzeńi nie ważył się przetrzymywać w mieście osób nie dopełniających praktyk i przepisów religii katolickiej.
Dopiero pod koniec XVIII wieku a zwłaszcza po II rozbiorze (1793 roku), gdy Włocławek z miasta biskupiego zamieniony został na własność rządową, przybywają doń i na stałe się w nim osiedlają innowiercy; Niemcy — ewangelicy, Rosjanie prawosławni i żydzi.
W roku 1920 na całkowitą liczbę ludności Włocławka43136 jest katolików 30508, a reszta różnowiercy: żydów 10684, innych wyznań 1944.
D. LUDNOŚĆ NIEMIECKA EWANGELICKA
Najpierw przybywa tu z sąsiednich Prus wielu Niemców — ewangelików, którzy już w końcu XVIII wieku i początkach XIX wieku tak wzrośli liczebnie w mieście, że wszczęli starania u rządu o oddanie im do odprawienia ich nabożeństw jednego z miejscowych kościołów katolickich, mianowicie kościoła św. Wojciecha. Rząd Królestwa w 1818 roku poparł te ich żądania, a naczelnik powiatu brzeskiego, w granicach którego leżał Włocławek, zwrócił się z tem do kapituły katedralnej, która odpowiedziała, że sprawa oddania kościoła św. Wojciecha protestantom przerasta jej uprawnienia i kompetencję, a jedynie może być załatwiona przez miejscowego biskupa — ordynarjusza któremu też powinna być do ostatecznej decyzji przedstawiona.
Ostatecznie reskryptem Komisji Rządowej Wyznania i óświecenia Publicznego z dnia 24 czerwca 1820 roku i rozporządzeniem wykonawczem z dnia 24.II.1821 roku kościół św. Wojciecha oddany został czasowo na użytek Niemców protestantów, należących do miejscowej gminy wyznania ewangelicko — augsburskiego, którzy zatrzymali go już na zawsze. Kościół ten drewniany i niewielkich rozmiarów przetrwał w używaniu gminy ewangelickiej aż do roku 1881, kiedy to dopiero tę zniszczoną już przez lata świątynię rozebrano, a na jej miejscu wybudowano dzisiejszy kościół ewangelicki, murowany, okazały i z wyniosłą wieżycą.
Około roku 1834 jest też we Włocławku szkoła elementarna ewangelicka.
Ludność wyznania ewangelickiego we Włocławku jest przeważnie niemiecka, liczebność jej w mieście wzrasta z roku na rok. W roku 1821 było 209, w 1860 — 645, a w 1921 — 1467 osób, tj. 3% całej ludności miasta, która w tym czasie dosięgała liczby 40.281.
E. LUDNOŚĆ ROSYJSKA PRAWOSŁAWNA
Rosjanie prawosławni przybywają do Włocławka już w końcu XVIII wieku. Jeszcze bowiem przed rozbiorami, zwłaszcza w okresie konfederacji barskiej (1767 — 1772) wojska rosyjskie gospodarujące po wsiach i miastach polskich. Do tego stopnia zuchwalstwa swoje posuwają ci pierwsi przybysze prawosławni, że już w roku 1778, a więc wtedy kiedy Włocławek jeszcze nie był objęty rozbiorami i leżał w granicach Polski Niepodległej, usiłowali zabrać na swój użytek i zamienić na cerkiew prawosławną jeden z kościołów włocławskich: św. Wojciecha, św. Witalisa czy św. Stasisława. Na szczęście jednak niebezpieczeństwo to minęło tym razem dla Włocławka, a Rosjanie musieli na jakiś czas opuścić miasto.
Wktrótce atoli, po kongresie wiedeńskim (1814) Włocławek znalazł się w granicach zaboru rosyjskiego na dłuższy bo wiekowy okres czasu, staje się całkowicie otworem dla napływającej doń ludności prawosławnej rosyjskiej, zwłaszcza w miarę coraz większego ograniczenia i znoszenia Konstytucji Królestwa Polskiego, swobód i wolności oraz postępu rusyfikacji ziem polskich.
Najpierw tę ludność rosyjską i prawosławną w Włocławku stanowią wyłącznie żołnierze i urzędnicy: 100 żołnierzy, 10 oficerów i złożona z 5 osób prawosławnych rodzina nauczyciela języka rosyjskiego Włocławskiej Szkoły Wydziałowej. Od roku 1836 z przeniesieniem z Brześcia Kujawskiego do Włocławka biura powiatowego, komendy żandarmerii i policji powiatowej oraz innych urzędników, liczba Rosjan prawosławnych zwiększa się w mieście tak, że około roku 1850 we Włocławku i najbliższej okolicy było razem prawosławnych do tysiąca, a liczba ta jeszcze w krótce powiększyła, gdy od roku 1859 stacjonują we Włocławku dwa pułki wojska rosyjskiego, jeden piechoty i drugi kawalerji, sztab straży pogranicznej Aleksandrowskiej, komenda żandarmerji i policji miejskiej.
Dla potrzeb religijnych tych dusz prawosławnych początkowo przed rokiem 1850 urządzony był prowizoryczny prawosławny dom modlitewny w domu przy ulicy Przedmiejskiej Nr 12 w salce na I -em piętrze. W latach 1850 — 1860 przy Kolegjum, gdzie dziś Gimn. SS. Urszulanek powstaje pierwsza cerkiew prawosławna, niewielka i przerobiona z domu, nabytego od prywatnego właściciela. Już jednak z początkiem 1870 roku nabytego od prywatnego właściciela. Już jenak z początkiem 1870 roku rozpoczynają się starania władz duchownych prawosławnych w Polsce o wybudowanie w Włocławku nowej obszerniejszej cerkwi. Pismem z dnia 17 stycznia 1870 roku wysłano za pośrednictwem generał — gubernatora warszawskiego podanie w tej sprawie do namiestnika cesarskiego w Królestwie Polskim w Warszawie, który pismem z dnia 22.I.1870 roku przychylił się do tej prośby i zawiadomił strony zainteresowane o swej zgodzie na budowę cerkwi nowej w Włocławku.
Utworzony zaraz komitet budowy cerkwi, w skład którego weszli: kapelan prawosławny stacjonującego we Włocławku 5 pułku Iłańsko — Liyewskiego, naczelnik powiatu Włocławskiego, prezydent miasta Włocławka, oraz inżynier powiatowy, sporządzonym przez siebie protokółem dnia 31 marca 1870 roku wyznaczył na nową cerkiew połowę istniejącego podówczas ogrodu saskiego, dzisiejszego Placu Wolności.
Obszerność cerkwi przewidywana była na pomieszczenie 400 — 500 osób, a plany sporządził architekt gubernjalny z Warszawy Konstanty Wojciechowski, obliczając kosztorys tej budowy na 24 tyś. rubli rosyjskich. Budowę cerkwi rozpoczęto w 1894 roku a ukończono w 1905 roku., kiedy też jednocześnie zniesioną małą cerkiew przy Kolegjum.
Nowa ta cerkiew została rozebrana w 1925 roku a do użytku prawosławnych których jest obecnie bardzo mało w Włocławku, odtąd służy mała cerkiew na cmentarzu grzebalnym.
F. LUDNOŚĆ ŻYDOWSKA
W dawnych wiekach żydom nie było wolno na słałe osiedlać się w Włocławku jako mieście biskupiem. Przybywali jednak do miasta w charakterze kupców i handlarzy. Żydzi przybywający do Włocławkauprawiali tu głównie handelskórami. W 1660 roku biskup Florjan Czartoryski wydał zarządzenie, aby przybywający do Włocławka na jarmark żydzi handlarze, sprzedawali skóry naprzód miejscowym szewcom, a biskup Madaliński, przywilejem dla cechu szewskiego z dnia 27 I 1690 roku nakazał, aby od wędrowych handlarzy żydowskich przybywających z innych miast w celu skupywania i wywożenia skór z Włocławka, cech ściągał opłatę 4 gr. od każdej większej skóry, a 2 grosze od mniejszej, chcąc w ten sposób zmusić handlarzy do sprzedawania skór na miejscu i po tańszej cenie szewcom włocławskim; gdy zaś to nie poskutkowało, biskup Dąbski przywilejem z dnia 22 VIII 1965 roku zakazał wogóle rzeźnikom włocławskim pod karą 6 groszy sprzedawać skór obcym kupcom bez wiedzy miejscowego cechu szewskiego.
Wślad za Niemcami — ewangelikami rząd pruski po II rozbiorze (1793) otworzył otworzył też do Włocławka wstęp i żydom, zezwalając w roku 1803 na osiedlenie się w mieście pierwszym czterem rodzinom żydowskim, orzybyłym z Prus.
Mieszczanie włocławscy. Polacy odrazu usilnie opierali się przyjęciu Żydów do miasta, tem bardziej, że ci pierwsi Żydzi byli to przeważnie handlarze i kupcy, którzy zaczęli brać w swoje ręce handel zwłaszcza zbożem, z krzywdą dla miejscowych kupców. To też zagrożona tem współzawodnictwem w handlu ze strony Żydów ludność polska Włocławka czyni starania i zabiegi najpierw u rządu pruskiego, następnie Księstwa Warszawskiego, wreszcie Królestwa Polskiego i powołuje się na starodawny zwyczaj, nie dopuszczający osiedlania się Żydów w Włocławku, jako mieście biskupiem, i na tej podstawie domaga się usunięcia Żydów z miasta.
Wszystko to jednak okazało się bezskuteczne, a wszelkie starania podejmowane w tym względzie skazane były z góry na niepowodzenie, wobec braku jakiegokolwiek przywileju pisanego, którego posiadanie miasta mogłoby się wykazać i w tem sposób poprzeć swoje żądania.
Prośba więc nie została uwzględniona, a tylko Komisja Wojewódzka, w myśl zamiarów rządu Królestwa Polskiego odłączenie Żydów od Chrześcijan, przeprowadziła wysunięty przez siebie wniosek o utworzeniu oddzielnego rewiru na siedziby żydowskie, który istotnie istniał we Włocławku jeszcze przed rokiem 1818 i oznaczony jest na planiemiasta z tego roku pod nazwą "Stary Rewir Żydowski"obejmujący w granicach od ulicy 3-go Maja do ulicy Brzeskiej ulicę Zapiecek i odcinek ulicy Żabiej, zwanej też wtedy ulicą Żydowską.
Ponieważ jednak nadal jeszcze mieszczanie włocławscy zabraniali niejednokrotnie Żydom zakładania swoich siedzib w mieście, powołując się na starodawny zwyczaj, dlatego w roku 1823 książe Namiestnik Królestwa Zajączek wydał ostateczne i całkowicie rozstrzygające w tej sprawie zarządzenie, iż "od czasu ustanowieniaw mieście Włocławku rewiru (żydowskiego) dawniejsze prawo zostaje uchylone i odtąd przesiedlanie się zydów do tego miasta wzbronione być nie może".
W roku 1862 mocą ukazu carskiego Żydzi otrzymali równouprawnienia w całem Królestwie, co więcej jeszcze umocniło ich pozycje w Włocławku.
Po roku 1803 ludność żydowska w Włocławku wzrasta w następującym stosunku.
W roku 1815 było żydów 158, w 1819 — 218, 1821 — 248, 1860 — 1569, 1878 — 215, 1882 — 3074, 1921 — 9595, czyli 22% całej ludności miasta (40281), a w 1930 roku było ich już 22,4%. W ostatnich czasach przyrost roczny Żydów wynosi 158 osób.
Dom modlitwy mieli Żydzi początkowo do roku 1854 przy ulicy Zapiecek, dopóki nie została wybudowana w latach 1847 — 1854 dzisiejsza synagoga przy ulicy Żabiej, w stylu gotyk — maurytańskim, podług planu budowniczego gubernialnego Franciszka Tournelle`go: na wewnątrz synagoga ta ozdobiona jest malowidłami symbolicznemi, a na zewnątrz czterema narożnemi basztami. W roku 1910 wystawiona została przy ulicy Królewieckiej gruga synagoga żydowska, kosztem kupca Józefa Golda. Już w roku 1859 Żydzi mieli w Włocławku swoją dwuklasową szkołę żydowską koedukacyjną, a od roku 1917 posiadają też swoje gimnazjum oraz przedszkola, ochrony itp.