18. Wielki przemysł XIX i XX wieku
Z początkiem XIX wieku rozwija się na wielką skalę przemysł we Włocławku, dzięki dogodnemu położeniu miasta nad Wisłą.
A. Fabryka papieru i celulozy.
W roku 1799, gdy po drugim rozbiorze, Włocławek znajdował się pod zaborem pruskim, staraniem rządu powstaje pod Włocławkiem we wsi poduchownej Łęg, znajdującej się w granicach miasta, pierwsza w Polsce fabryka papieru, na małym lecz bystrym strumieniu Rybnica, biorącym początek z jeziora tejże nazy. Fabrykę tę założył przybyły z Brandenburgji Godfryd Gross, który kontraktem, sporządzonym i potwierdzonym przez kamerę poznańską dnia 2 grudnia 1799 roku nabył w dzierżawę wieczystą od Skarbu Publicznego 11 morgów magdeburskich ziemi we wsi Łęg, pod warunkiem wystawienia na tem miejscu w ciągu najbliższych trzech lat papierni. Papiernia istotnie wkrótce tam stanęła i była czynna przez lat z górą 40. Od roku 1821, gdy przeszła na własność rodziny Rauszrów, zaczęła upadać, aż wreczcie w roku 1848 została zupełnie zniesiona, wszystkie zaś po niej zabudowania i urządzenia sprzedano pod publiczną licytację. W początkach XX wieku powstaje w Włocławku parę fabryk papieru, z których istniały i pomyślnie rozwijały się:Spółka Akcyjna Pabianickiej Fabryki Papieru Robert Saenger, założona przez Salomona Altmana w 1906 roku i Włocławska Fabryka Papieru Spółka Akcyjna, założona przez Samuela Luidora w 1906 roku.
W roku 1895 została założona we Włocławku przez braci Cassierów fabryka celulozy, która od roku 1920 przeszła na własność Spółki Akcyjnej Pabianickiej Fabryki Papieru Rob. Saenger i była największą fabryką tej gałęzi w całej Polsce. Poza Włocławkiem istniały trzy mniejsze fabryki celulozy w Czułowie, Kaletach w wojew. Sląskiem oraz ostatnia nowa w Kluczach.
B. Fabryka cykorji.
Już w początkach XIX wieku powstało w Włocławku parę fabryk cykorji, których według inwentarza w 1860 roku jest cztery, trzy mniejsze i jedna znaczniejsza pod firmą Ferdynanda Bohma et Co. do których surowiec — cykorja w korzeniach, z braku jego w okolicy, sprowadzany bywa za pozwoleniem rządu z zagranicy.
Trzy mniejsze fabryki zatrudniają majstrów3, czeladzi 7, innych robotników 45, razem osób 55, wytwarzają rocznie 18500 pudów cykorji, wartości 50000 rubli rosyjskich, przy wartości urządzeń fabrycznych rubli 2100. We Włocławku były 3 fabryki cykorji, których dzieje są następujące.
Na Zazamczu w roku 1816 na gruntach wydzielonych przez Rząd Królestwa z placu Skarbowego, na obszarze skonfiskowanym już poprzednio za czasów pruskich dóbr poduchownych, powstała w Włocławku jedyna w Polsce znaczniejsza i najstarsza fabryka cykorji, założona przez braci Ferdynanda i Wilhelma Bohmów z Bydgoszczy. W roku 1838 fabryka ta przeszła na własność Ferdynanda Bohma i jego żony Augustyny, a w roku 1881 na ich spadkobierców, jako spółka pod firmą Ferd. Bohm et Co.
Według inwentarza z 1860 roku fabryka cykorji pod firmą Ferdynanda Bohma et Co jest znaczniejszą i utrzymywaną przez pozostałą przy życiu wdowę Augustę Bohm. W fabryce tej znajduje się podówczas machina parowa "do przyspasabiania i ulepszania", a zatrudnionych jest razem 40 osób, w tem 1 majster, 4 czeladników i 35 różnych innych robotników. Wytwarza rocznie 15000pudów cykorji, wartości 42000 rs., przy ogólnej wartości machin i różnych urządzeń fabrycznych 15300 rs.
Początkowo surowiec, tj. suszone korzenie cykorji sprowadzano z zagranicy, wkrótce jednak rolnicy okoliczni Kujaw i sąsiedniego Mazowsza zaczęli u siebie na swoich gruntach zaprowadzać plantację cykorji, a nawet i sama firma fabryki Bohmów zaczęła prowadzić własne plantacje cykorji i suszarnię w Brześciu Kujawskim.
Fabryka Bohma początkowo na małą skalę prowadzona, z biegiem lat się rozwija coraz bardziej i otrzymuje nowe ulepszenia tak dla samej fabrykacji, cykorji, jak i pod względem innych urządzeń technicznych, społecznych i kulturalno — oświatowych.
Już niemal od samych początków swego istnienia fabryka Bohma posiadała własny oddzielny młyn wodny dla mielenia suszonej cykorji, a w ostatnich latach już przed samą wojną posiadała nawet własne warsztaty: bednarskie, stolarskie i ślusarskie, piekarnię, która po cenie niższej kosztów sprzedawała chleb rodzinom robotników fabryki, drukarnię, instytucje społeczne, szkołę elementarną dla 60 dzieci itp.
Około roku 1853 założyli w Włocławku niewielką fabrykę cykorji Bernard i Ludwik Lewenstamowie, która w roku 1890 przeszła na własność Henryka Lipskiego, wreszcie w roku 1923 została przekształcona na własność Henryka Lipskiego, wreszcie w roku 1923 została przekształcona na spółkę akcyjną "Stella". Zatrudnia około 100 robotników wartość jej produkcji rocznej wynosi około 1 miljona złotych.
W latach 1899 — 1900 Ryszard Bohme, obywatel Rzeszy Niemieckiej założył w Włocławku fabrykę cykorji pod firmą "R. Bohne i S-ka", zatrudniająca około 80 robotników, o produkcji 150 wagonów cykorji rocznie.
Po wojnie (19818) fabryka przeszła na własność Spółki pod firmą "Gleba", Spółka Ziemiańska Producentów Cykorji, Rutkowski, Pruski, Lissowski i S-ka. Z biegiem czasu fabryka zyskuje nowych udziałowców z pośród ziemian okolicznych. Udziałowcy obowiązani są stosownie do wysokości posiadanych udziałów dostarczyć fabryce odpowiednią ilość suszonej cykorji. Wartość produkcji rocznej fabryki dochodzi do 1 miljona złotych.
C. Młyny motorowe i parowe.
Obecnie istnieją w Włocławku następujące młyny z urządzeniami nowoczesnemi.
Młyny wodno — motorowe na Kapitułce, własność dawna kapitulna. Od początku XIX wieku były w wieczystej dzierżawie Ferd. i Ludwika Bohmów i służyły do przemiału korzeni cykoryjskiej. W roku 1885 młyny te przeszły na własność Aleksandra Górskiego, a w 1922 Franciszka Korniejewskiego, który przebudował je zupełnie w 1923 roku.
Produkcja w tych młynach od dziesiątków lat idzie na zaopatrzenie w mąkę mieszkańców miasta Włocławka oraz na wywóz zagranicę.
Młyny wodno — parowe Słodowo i Przysłodowo na rzece Zgłowiączce, od początku XIX wieku w własność miasta, wypuszczane były od roku 1827 w dzierżawę wieczystą , od roku 1878 stały się własnością Karola Lucjana Haacka, wreszcie od roku 1926 — Lucjana Karola Wernera , który wypuścił je w dzierżawę kupcom.
Młyny wodno — motorowe na Świechu, które w ciągu XIX przechodziły do rąk różnych właścicieli na prawach wieczystej dzierżawy od Skarbu Państwa, obecnie od roku 1927 posiada Dawid Jakub, kupiec z Włocławka. Produkują rocznie około 2.000.000 kg. maki przy zatrudnieniu 8-10 robotników.
Młyny wodno — motorowe na Łęgu, na strugach, wypływających z okolicznych jezior: Rybnickiego, Wikaryjskiego i Radyszyna. Składają się z dwóch młynów poduchownych. Należą one do mniejszych młynów o produkcji ogólnej rocznej 236.000 kg. Młyny te dopiero w ostatnichlatach zostały zaopatrzone w motory, z powodu niedostatecznego dopływu wody.
Młyny powyższe obecnie mniejszą odgrywają rolę w przemyśle młynarskim Włocławka, zwłaszcza gdy z początkiem wieku zaczęły powstawać w mieście młyny parowe, a mianowicie istniejące obecnie: Włocławski Młyn Parowy L.Stern i Synowie Sp. Akc. załozona w 1907 — 1909, Młyn Motorowy "Suszyce" w Szpetalu Dolnym, założony w 1923 roku i łyn Motorowy Zakładu Rzemieślniczo — Wychowawczego pod wezwaniem św. Józefa w Nowem Mieście nad Pilicą, Oddział w Włocławku.
D. Przemysł browarniczy i alkoholowy
W pierwszej połowie XIX wieku było w Włocławku 14 browarów wyrabiających piwo domowym sposobem. Pierwszy większy browar o nowoczesnem urządzeniu założył Kazimierz Bojańczyk w 1832 roku przy ul. Łęgskiej Nr. 137, przekształcony od 1921 roku na spółkę akcyjną pod firmą "Browar i Słodownia Spółka Akcyjna", Przy browarze jest instalacja chłodnicza, umożliwiająca bez lodu utrzymanie niskiej temperatury w piwnicach składowych i wyrób sztucznego lodu, oraz słodownia, wyrabiająca rocznie 3.000 — 4.000 kwintali słodu, z czego 1.500 - 2.000 kwintali idzie na sprzedaż.
W roku 1878, Ludwik Bauer założył przy ul. Brzeskiej Nr.1 rektyfikację spirysusu, destylarnię wódek oraz octownię, która od roku 1890 -7 , przeniesiona na ulicę Starodębską, prowadzona była pod firmą "Rektyfikacja Włocławska Ludwik Bauer", poczem przeniesiona została na dawne miejsce i, z powodu wprowadzenia w roku 1897 monopolu spirytusowego, zamieniona została na fabrykę wódek słodkich, która od roku 1927 jest prowadzona jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością.
Po wprowadzeniu monopolu spirytusowego powstała państwowa wytwórnia wódek, która najpierw mieściła się przy ul. Starodębskiej w budynkach po destylarni parowej Ludwika Bauera, a w 1908 roku przeniosła sie do własnych zabudowań przy ulicy Gęsiej Arcyb. Karnkowskiego., gdzie też po wprowadzeniu polskiego monopolu od roku 1926 instniała nadal, zatrudniając około 118 robotników.
E. Fabryka fajansu i ceramiki
W roku 1873 powstała we Włocławku pierwsza fabryka fajansu przy ulicy Żelaznej (Dziś Kościuszi), założona przez Zygmunta Kuhfelda, Dawida Czamańskiego, Izydora Szrejera i Bernarda Boasa. W roku 1874 fabryka przeszła na własność Z.Kuhfelda i Ludwika Cohma, a od roku 1882 przekształcona została na firmę "Włocławska Fabryka Fajansu Teichfeld i Ludwik Asterblum", od roku 1902 jest wyłączną własnością Józefa Teichfelda a od 1918 roku spółki "Majer Nieszawski i S-ka". Fabryka ta zatrudnia około 400 robotników.
W roku 1880 powstała we Włocławku w sąsiedztwie pierwszej druga fabryka fajansu pod firmą: "Nowa Włocławska Fabryka Fabryka Fajansu Engelman i Szrejer", która od roku 1888 przeszła na własność Leopolda Czamańskiego, a w roku 1923 przekształciła się na spółkę akcyjną. Zatrudniała około 250 robotników.
W roku 1922 załozona została przy ulicy Brackiej Nr. 4 trzecia w Włocławku fabryka fajansu Bracia Cohm i S-ka, zatrudniająca około 300 robotników.
Pozatem do fabryk ceramicznych należą istniejące w Włocławku:Włocławska Fabryka Kafli i Wyrobów Kamionkowych, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, założona w 1922 roku oraz dwie mniejsze fabryki kafli Władysława Skiermańskiego i Józefa Cichockiego, wreszcie mechaniczna fabryka doniczek Franciszka Oleradzkiego.
F. Zakłady wytwórcze Związku Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej
we Włocławku.
Dnia 21 maja 1917 roku we Włocławku powstał Oddział Handlowy Zakładów Wytwórczych Związku Spółdzielni Spożywców przy ulicy Kaliskiej Nr 37,a od roku 1920 we własnych już zabudowaniach przy ulicy Starodębskiej Nr 39/41. Pierwszym organizatorem Oddziału Związku w Włocławku był z ramienia Dyrekcji Związku w Warszawie p. W. Jakubowski, pod kierunkiem którego Oddział Włocławski prowadził działalność gospodarczą, lustracyjną i społeczno — wychowawczą, nietylko starał się o zaopatrywanie Spółdzielni w artykuły spożywcze, ale nadto urządzał kursy, odczyty, założył 32 kooperatywy szkolne, gimnazjumfilologiczne żeńskie, później przekształcone na państwowe Gimnazjum im. Konopnickiej, wydawał czasopisma w istniejących spółdzielniach, organizował nowe oodziały wytwórcze oraz zakładał nowe spółdzielnie spożywcze.
W latach 1922 — 4 Oddział prowadził trzepalnię lnu włókna, czyszczalnię koniczyny i sortownię owoców, eksportując te towary do Anglii i zatrudniając w tych działach z górą 200 robotników.
W roku 1926 utworzona została "Wytwórnia Cukrów Związku Spółdzielni Spożywców", zatrudniająca stale 100 robotników na trzy zmiany. Wytwórnia ta wyrabia 30 gatunków cukierków, dostarczając ich wyłącznie zrzeszonym w Związku Spółdzielniom.
Zakłady "Wytwórni Cukrów Spółdzielni Spożywców w Włocławku" posiadają też własne obszerne składy towarowe, bocznicę kolejową z rozgałęzieniem kolejki wewn i wolnym dwumorgowym placem przy kolei, dwa domy mieszkalne dla pracowników i dom biura Wytwórni.