M E N U

27. Samorząd miasta w czasach przedrozbiorowych

 
     Już zaraz przy swej pierwszej lokacji na prawie niemieckiem, jeszcze w końcu XIII w., Włocławek otrzymał samorząd miejski, potwier­dzony następnie przy drugiej lokacji w 1339 r.
      Dla przedstawienia dziejów samorządu m. Włocławka w czasach przedrozbiorowych mają podstawowe znaczenie przywilej powtórnej lokacji miasta biskupa Macieja Golanczewskiego z dn. 8 września 1339 r. oraz przywileje biskupa St. Kamkowskiego z dn. 7/11577 r. biskupa Hieronima Rozdrażewskiego z dn. 16 sierpnia 1591 r, oraz biskupa J. Rybińskiego „Rozrządzenie Komisji Dobrego Porządku w mieście Włocławku roku 1787 uczynione"
     Ponieważ Komisja Dobrego Porządku w 1787 r., powołana do życia przez biskupa Rybińskiego, za tegoż aprobatą przeprowadziła gruntowniejszą reformą samorządu miejskiego w Włocławku, dlatego naj­pierw przedstawię dzieje samorządu m. Włocławka przed r. 1787, a na­stępnie dopiero omówię samorząd miasta już zreformywany przez Ko­misję Dobrego Porządku w r. 1787.
A. Przed reformą w 1787 roku.
a) Urząd Wójtowsko — ławniczy
Na czele pierwszego samorządu m. Włocławka stał wójt z ławni­kami.
     Początkowo, w myśl przywileju lokacji miasta, Włocławek posiadał dwa wójtowstwa z dwoma wójtami, którzy jako uposażenie mają sobie wspólnie wyznaczone wolnych od czynszów i dziesięcin 6 włók roli uprawnej na Papieżce i 1 włókę łąk za Zgłowiączką na jeziorach Korabnickich u granic Lubańskich. na t. zw. Olędrach Zazameckich.
     Pozatem obydwaj wójci mają w mieście place i domy, również wolne od czynszów, oraz pewne dochody, a mianowicie: trzecią część opłat z kar albo win sądowych, z jatek z mięsem, chlebem, suknem i obuwiem i połowę dochodów z łaźni miejskich. Nadto korzystają też wójci z wolnych 12-tu włók pastwiska miejskiego, mogą także wspól­nie utrzymywać jednego rybaka do łowienia ryb na Wiśle aż do granic wsi Korabnik oraz wystawić na swój użytek jeden młyn na rzece Zgło­wiączce pod Włocławkiem wpobliżu młyna Rudnego. Był też później w mieście przy ul. św. Witalisa w kierunku wsi Łęg browar wójtowski.
     Obowiązkiem wójtów jest: zbierać z osiadłych placów i ról miej­skich i włościańskich czynsze roczne dla zamku. Czynsze te obowią­zani są dostarczać do zamku biskupiego na św. Marcin każdego roku. Wójci obowiązani są przebywać stale w mieście na swoich nierucho­mościach, nie mogą bez zgody biskupa odstępować nikomu czy sprze­dawać wójtostwa wraz z jego wszystkiemi uprawnieniami, a to pod groźbą surowych kar, nieważnością takiego aktu i utratą wójtowstwa ze wszystkiemi uprawnieniami. Obydwaj wójci w myśl przywileju lokacji są dziedzicznymi.
     Jak długo było dwóch wójtów w Włocławku, niewiadomo. To jednak nie ulega wątpliwości, że krótki musiał być okres rządów jednoczesnych wójtów w mieście, gdyż poza przywilejem po­wtórnej lokacji miasta, wydanym przez biskupa Macieja Golanczewskiego dn. 8 IX 1339 r., żaden już z późniejszych dokumentów nie wspo­mina o dwóch wójtach w Włocławku, ale zawsze tylko o jednym wójcie.
     W r. 1417 przy sporządzaniu transsumptu z orginalnego dyplomu lokacji m. z 1339 r. wzmiankowany jest już tylko jeden wójt, jako nie­dawno zmarły, Dobiesław.
     Widocznie drugi wójt wcześnie utracił swe uprawnienia i upo­sażenie na rzecz rozwijającego się stopniowo niedługo zaraz po lokacji drugiego organu samorządowego, t. j. urzędu burmistrzowsko-radzieckiego, który już w połowie XV w. ustala się w mieście, a w XVI w. zyskuje nawet zupełną przewagę nad urzędem wójtowsko-ławniczym. Tak więc jedna połowa wójtowstwa z uprawnieniami i uposażeniem już w początkach XV w. przechodzi na własność miasta, czyli do ustala­jącej się wtedy w mieście rady miejskiej z burmistrzem na czele. Według bowiem przywileju biskupa St. Karnkowskiego z dn. 7/1 1577 r. jedna połowa wójtowstwa należy do własności miasta już od starożytności (ab antiquo), a biskup obecnie tylko potwierdza i przyznaje ją mia­stu na czasy wieczyste.
     Urząd wójtowski początkowo dziedziczny, z czasem przeobraził się w dożywotni, a wreszcie w obieralny. Ponieważ już w połowie XVI w. miasto zaczęło ograniczać urząd wójtowski i odmawiać prawa posia­dania wójtowstwa ówczesnemu wójtowi Wojciechowi Jaraczewskiemu, który wszedł w te prawa przez zuślubienie Anny, córki zmarłego wójta Pancza, dlatego biskup Jan Drohojowski. aby usunąć te wątpliwości, przywilejem z dn. 19 grudnia 1555 r. nadał wójtowstwo Wojciechowi i Annie oraz ich synowi Florjanowi Jaraczewskim, ale już tylko na prawie dożywotniem, a nie, jak dawniej, dziedzicznem.
     Wkrótce potem na skutek usilnych starań miasta, miasto, uzy­skawszy zgodę i przywilej biskupa Hier. Rozdrażewskiego z dn. 16/VIII 1591 r., odkupuje drugą połowę wójtowstwa z rąk Florjana Jaraczew-skiego za 200 florenów. Wójt zaś Florjan Jaraczewski jeszcze do śmierci swojej pejmi urząd wójtowski w mieście za odpowiedniem wy­nagrodzeniem z kasy miejskiej; po śmierci zaś jego wójt był odtąd corocznie wybierany w ten sposób, że całe pospólstwo miasta na święto św. Piotra Katedry Antiocheńskiej    zbierało się na ratuszu, gdzie przez głosowanie tajne na kartkach większością głosów wybierało dwóch kandydatów z pośród radnych miasta, wyróżniających się zacnością charakteru, prawością, znajomością rzeczy i prawa sądowego.
     Z pośród dwóch, przez pospólstwo obranych, kandydatów starosta zamkowy mianował wójtem jednego odpowiedniejszego, zazwyczaj tego, który największą otrzymał liczbę głosów. Starosta mógł też przed upływem roku usunąć wójta, w razie jakiego popełnionego przez tegoż wójta nadużycia, co jednak musiało być uprzednio sumiennie zbadane.
     Ponieważ uposażenie wójta całkowicie już od r. 1591 przeszło na własność miasta, dlatego teraz miasto obowiązane jest z kasy miejskiej dawać wójtowi pensję, narazie bliżej jeszcze nieokreśloną, jako wyna­grodzenie za pracę.
     Wójt miał do pomocy ławników , zwykle pięciu, najwyżej sześciu, również corocznie przez całe pospólstwo na ratuszu obieranych, oraz jednego pisarza, podobnie, ale na dłuższy okres czasu obieranego, oraz jednego pisarza, podobnie, ale na dłuższy okres czasu obieranego. Jeden z ławników tzw. starszy ławnik albo arcyławnik, czy archiscabinus, nazywany także niekiedy podwójcim, zastępuje wójta i pomaga mu zbierać z miasta czynsze dla zamku.
     Wójt pełni również władzę sądowniczą w mieście w sprawach małych i dużych, cywilnych i kryminalnych. Początkowo sąd wójtowski jest jedynym sądem miejskim. Wójt sądzi na t. zw. sądach generalnych, odbywanych trzy razy w roku w obecności notarjusza biskupiego generalnego. Nieco później dopiero z powstaniem ławy i urzędu burmistrzowsko-radzieckiego zmienia się sposób i zakres odbywania sądów wójtowskich.
     Wójt na sądach występuje zawsze w otoczeniu ławników, w większym lub mniejszym ich gronie, w zależności od ważności sprawy załatwianej.
     Sąd wójtowski przeprowadza egzekucje wszystkich wyroków sądowych, sądzi w pierwszej instancji sprawy spadkowe mieszczan, przyjmuje do swoich akt zapisy i fundacje, różne kontrakty kupna i sprzedaż. Sądy wójtowskie, uroczyście odbywane, zwłaszcza przy wciąganiu do akt urzędowych różnych zapisów i fundacyj, nazywały się gajonemi i miały różne nazwy: Iudicium Magnum Bannitum, Iudicium Bannitum Expositum, Iudicium Bannitum Necessarium i Iudicium Ban­nitum Opportunum.
     Zwykle sądy wójtowskie odbywały się na ratuszu i w określonych terminach. Niekiedy jednak sąd gajony odbywał się na zamku, zwłaszcza gdy zwierzchność zamkowa tego wyraźnie zażądała.
     Ławników w sądach wójtowskich niekiedy zastępowali starzy ławnicy, czyli z poprzedniej kadencji, albo cechmistrze.
     Również na sądach gajonych może uczestniczyć opiekun z urzędu w imieniu małoletnich .
     Skład urzędu i sądu wójtowsko-ławniczego był następujący, w świetle niektórych zachowanych źródeł.
     W r. 1584: „Iudicium Bannitum Opportunum", sąd ten odbył się w pią­tek po Trzech Królach, dla przyjęcia do akt urzędowych kontraktu kupna w Włocławku spichrza przez kapitułę kaderalną krakowską, za zgodą biskupa i kapituły włocławskiej. Skład sądu: wójt Florjan Jaraczewski, szlachcic, i ławnicy — mieszczanie zaprzysiężeni: Tomasz Tuzyreński, Wojciech Tyraj, Andrzej Rogala, Jan Jarząbek. Paweł Pawłowski, w zastępstwie Leonarda Krzyskiego .
     W r. 1627: „Iudicium Bannitum Necessariaum", we wtorek po niedzieli „Oculi" W. Postu, sąd odbyty dla wciągnięcia do akt urzędo­wych zapisu fundacji Białkowskiej dla ołtarza św. Anny w kościele parafji św, Jana w Włocławku. Skład sądu: wójt Mateusz Czurłowski z ławnikami (bez podania liczby i nazwisk ).
     W r. 1628: „Iudicium Magnum Bannitum", w piątek po św. Bartło­mieju, sąd odbyty dla wciągnięcia legatu Jakóba Rogali 100 flor dla kościoła par. św. Jana. Skład sądu: wójt Melchjor Zawicki i 6 ławników: Adam Markowski, Kacper Złotnik, Tomasz Szyperst, Bartłomiej Po-ponczak. Marcin Rokicki, Wojciech Ghasno ).
     W roku 1630 sąd odbyty w piątek po św. Bartłomieju, na którym opiekun z urzędu Jan Złomany w imieniu małoletnich dzieci Barbary i Agnieszki Wawrzynkównych zrobił zapis 50 flor. dla altarzysty kościoła parafialnego św. Jana. Skład sądu: wójt Paweł Sasin i 5 ławników: Maciej Żuchowski, Kacper Moderowski, Łukasz Owsik, Szymon Łączek i Tomasz Piątkowicz.
     W r. 1637: „Iudieium Bannitum Necessarium", sąd odbyty w piątek po Niepokal. Pocz. N. M. P.. dla wciągnięcia do akt urzędowych zapisu 3C0 florenów dla kościoła parafji św. Jana. Skład sądu: wójt Paweł Sasin i 4 ławników: Kacper Maderowski, Wojciech Godziszewski, Tomasz Kozielkiewicz i Jan Bielski.
     W r. 1650: ,Iudieium Bannitum Expositum", odbyty w piątek po św. Walentym, dla wciągnięcia do akt urzędowych zapisu 500 flor. dla ołtarza Wniebowzięcia N. M. P. w kościele par. św. Jana w Włocławku. Skład sądu: wójt Paweł Sasin i 5 ławników: Tomasz Piątkowicz, Wojciech Witowski, Stanisław Markowski, Paweł Kopenka i Jan Krakowczyk .
     W r. 1654: „Iudieium Bannitum Opportunum", sąd odbyty w pią­tek po św. Annie, dla wciągnięcia do akt urzędowych zapisu 100 flor. dla szpitala parafjalnego św. Jana, zostawionego przez kanonika Niebo-rowskiego na dobrach burmistrza Franciszka Wierki. Skład sądu: wójt Kacper Maderowski i 6 ławników: Wojciech Godziszewski, Adam Strzyski, Paweł Koponka, Mateusz Goliński, Jan Łukowski, Mateusz Wroński.
     Z powyższych spisów widać, że niektóre nazwiska powtarzają się wpośród ławników i wójtów; znaczy to, że godność wójtowska i ław­nicza była przywilejem pewnych nielicznych rodzin patrycjuszowskich miasta, z których także, jak się niżej przekonamy, najczęściej powoły­wano i na członków następnego urzędu w mieście, burmistrzowsko-radzieckiego.
b) Urząd burmistrzowsko — radziecki
     Już zaraz przy lokacji miasta Włocławka na prawie niemieckim występuje obok urzędu wójtowskiego jeszcze druga instytucja samorządowa- kasa miejska, która ma narazie ograniczony zakres swej działalności do przyjmowania pewnych dochodów przeznaczonych na potrzeby całego miasta, jego rozbudowę, upiększenie itp.
     Niewątpliwie ten pierwotny zarząd kasy miejskiej początkowo podlegał wójtowi, który jest głównym naczelnikiem samorządu w tym pierwszym okresie rozwoju miasta zaraz po lokacji.
     Niedługo jednak, w miarę wzrostu zamożności i uświadomienia mieszczan, rozpoczyna się walka o wpływy i władze w mieście między urzędem wójtowskim a tym podległym mu dotąd zarządem kasy miejskiej, który przeobraża się wkrótce w urząd burmistrzowsko — radziecki, który na podobieństwo innych miast występuje w Włocławku na widownię już w początkach XV wiekua uzyskuje przewagę nad urzędem wójtowsko — ławniczym w XVI wieku przejąwszy jednocześnie na swoją własność całe jego uposażenie w nieruchomościach i czynszach, co zostało potwierdzone przywilejami biskupów St. Karnkowskiego z dnia 7/I 1577 i Hieronima Rozdrażewskiego z dnia 10/VIII 1591 r.
     Odtąd na czoło zarządu miasta wysuwa się urząd burmistrzowsko — radziecki składający się z burmistrza i czterech lub pięciu (najwyżej) radnych i pisarza. jeden radny pełni urząd starszego radnego albo wiceburmistrza.
     Również i cechmistrze czyli starsi cechów włocławskich występują obok burmistrza i rady w niektórych sprawach, a niekiedy zastępują nieobecnych radnych.
     Co więcej, obok radnych, którzy aktualnie sprawują swój urząd, występują także nieraz , zwłaszcza przy ważniejszych i więcej uroczystych aktach , także i radni dawni z poprzedniej kadencji (antiqui).
     Burmistrza i radnych wybiera rocznie całe pospólstwo, które w tym celu zbiera się na rtuszu w dniu piętnastym po św. Michale. Również i pisarza miejskiego podobnie wybierało pospólstwo, ale na dłuższy zwykle okres czasu. Wszystkich urzędników, wybieranych w głosowaniu tajnem i większością głosów, zatwierdzał i mianował biskup, względnie jego zastępca, starosta zamkowy.
     Biskup Stanisław Karnkowski przywilejem z dnia 7/I/1577 potwierdził starodawny zwyczaj wybierania urzędników miejskich z tą zmianą że odtąd pospólstwo wybierało czterech kandydatów na burmistrza, z tych zaś jednego jednego, zwykle tego, który wyszedł z wyboru z największą ilością głosów , biskup mianował burmistrzem oraz sam od siebie wyznaczał dwóch radnych, mężów zdolnych i znających prawo z pośród dawnych ławników, lub z całego pospólstwa, gdy drugich dwóch radnych, zgodnie ze starodawnym zwyczajem, wybierało pospólstwo bezpośrednio lub pośrednio przez swoich deputowanych.
     Burmistrz i radni w porozumieniu ze starostą zamkowym ustalili ceny w mieście i czuwali by ludność miasta nie była uciskana drogością produktów spożywczych. Urząd burmistrzowsko — radziecki obowiązany był także starać się o czystość miasta i jego rozbudowę.
     Urząd burmistrzowsko-radziecki wraz z urzędem wójtowsko-ławniczym stanowią dwa Magistraty miasta, któremi długo niema ścisłego rozgraniczenia władzy i kompetencji, obydwa niejednokrotnie załatwiają jednego rodzaju sprawy, więc dsądzą w pierwszej instancji sprawy spadkowe, przyjmuja do swoich akt urzędowych zapisy, testamenty, lub też niekiedy obydwa te urzędy łączą się wspólnie dla odebrania np. przysięgi od świadków. Co więcej, do ważności testamentu wymagany jest podpis burmistrza z dwoma ławnikami. Do rady powoływani są często dawni ławnicy i odwrotnie do ławy dawni radni.
     Ustępujący burmistrz i radni pod koniec roku bezpośrednio po wyborze nowego urzędu burmistrzowsko-radzieckiego w dniu 15-tym po św. Michale, lub gdyby dzień ten był niedzielą, to następnego dnia byli obowiązani wobec starosty, nowego urzędu burmistrzowsko-radzieckiego oraz całego pospólstwa zdać szczegółowe sprawozdanie rachunkowe, poczem wypłacano im pencję roczną z góry oznaczoną: burmistrzowi 5 flor, radnym po 3 flor. kazdemu i pisarzowi 2 floreny.
     Burmistrz zaraz po swym wyborze i zatwierdzeniu przez zwierzchność zamkową składał przysięgę na wierność biskupowi i miastu.
     Radni oraz pisarz miejski również składali przysięgę na wierność biskupowi oraz miastu.
     Pisarz zazwyczaj na swoim urzędzie przebywał dłużej, np. w latach 1732-1755 pisarzem jest Antoni Wlekliński.
     Zdarzało się niekiedy, zwłaszcza w XVIII wieku, że pospólstwo naruszało obowiązujące przepisy i prawa, wybierało samodzielnie urzędników miejskich, lub też zatwierdzonych już i naznaczonych przez zwierzchność zamkową nie chciało uznać, nie dopuszczało ich do złożenia przysięgi, albo też zupełnie pozbawiało ich piastowanego urzędu.
     Tak np. w roku 1755 biskup Dębowski zawiesza w urzędowaniu nowego pisarza miejskiego Zarębę, nieprawnie wybranego przez pospólstwo, bez wiedzy biskupa, na polecenie samego tylko burmistrza, po uprzedniem samowolnem usunięciu starego pisarza Antoniego Wleklińskiego.
     W tymże roku również zbutnowani mieszczanie włocławscy nie chcieli uznać i dopuścić do złożenia przysięgi burmistrza Balewskiego, ważnie obranego przez pospólstwo większością głosów i zatwierdzonego przez zwierzchność zamkową.
    Jakie sprawy załatwiał sąd burmistrzowsko-radziecki i w jakim składzie, mówią nam niektóre zapiski źródłowe.
     W roku 1546 w obecności burmistrza i radnych wciągnięty zostaje do akt urzędowych przez pisarza miejskiego Macieja Sarnowskiego zapis 40 florenów, zostawiony przez Jana Suszyckiego dla miasta na pożyczki potrzebującym mieszczanom. Przyjmując ten zapis Rada Miejska zobowiązuje się czuwać, by z procentów od tej sumy corocznie zamawiać Msze św. w kościele parafii św. jana w intencji ofiarodawcy.
     W roku 1565 urząd burmistrzowsko-radziecki : burmistrz Wojciech Canthelbergh zw. Kokoszka, wice-burmistrz Piotr Modzelewski i czterech radnych: Stanisław Bendowski, Paweł Rogala, Stanisław Arciechowski i Mikołaj Rogala, w obecności czterech radnych dawniejszych (antiqui): marcina Pruszaka, Szymona Kramarza, Andrzeja Piszczka i Stanisława Grendy, oraz ławników i cechmistrzów przyjmuje zapis 200 florenó, uczyniony na rzecz miasta przez burmistrza.
     W roku 1576 burmistrz, rada i czterech cechmistrzów, przyjmują zapisy na rzecz miasta: 200 flor. od ks. Franc. Ostrowskiego i 100 florenówod ks. Marcina Kaniewskiego.
     W roku 1596 z polecenia biskupa Hieronima Rozdrażewskiego urząd burmistrzowsko-radziecki bierze w sekwestr, zajęcie dom pewnego mieszczanina na tak długi czas, dopóki tenże nie wypłaci miastu wypożyczonych z kasy miejskiej 100 florenów.
     Dekretem biskupa z dnia 19 V 1636 urząd burmistrzowsko-radziecki ma oszacować szkody, wyrządzone mieszczanom przez pewnego szlachcica Studzińskiego, z czasu wojny szwedzkieji wydać w tej sprawie wyrok, ale nie ostateczny, lecz z prawem odwołania się od niego do biskupa.
     Pozatem spotkamy się często w źródłach ze wzmiankami, że urząd burmistrzowsko-radziecki w Włocławku sądzi i rozstrzyga różne spory i skargi wynikłe między mieszczanami.